Grafkelders in kerken: historie, functie en huidige situatie

Published by Redactie on juli 10, 2025 | Category kelder

In de geschiedenis van Nederland zijn grafkelders een belangrijk onderdeel geweest van de begraafcultuur. Deze kelders, vaak onder de kerkvloer aangelegd, dienden als rustplaats voor belangrijke personen, rijke families en zelfs koninklijke huizen. In de loop van de eeuwen zijn deze grafkelders vaak ondergedoken geraakt of verlaten, maar hun historische en culturele waarde blijft onmiskenbaar. In dit artikel worden de functie, bouw en huidige situatie van grafkelders in kerken besproken, uitgegaand van de beschikbare bronnen.

Historische functie van grafkelders in kerken

Grafkelders in kerken waren ooit een veelvoorkomend verschijnsel, met name in grote en prestigieuze kerken. Deze kelders vormden een speciale ruimte voor het begraven van personen die een hoge sociale positie hadden, zoals adel, geestelijkheid of rijke burgers. Het was een teken van aanzien om in een kerk begraven te worden, waarbij de locatie in de kerk – bijvoorbeeld dicht bij het altaar – het meeste prestige gaf.

De term "rijke stinkerd" duidt op deze praktijk. Het kwam voort uit de hygiënekeuzes van de 19e eeuw, waarbij het begraven in de kerk werd verbannen vanwege de stank en de hygiëne. In 1829 werd het begraven in de kerk officieel verboden, maar de traditie bleef in de praktijk bestaan. Pas in 1866 werd het gebruik van grafkelders in de kerk grotendeels stopgezet. Tot op de dag van vandaag is het alleen nog toegestaan voor leden van het Huis Oranje-Nassau in de Nieuwe Kerk in Delft.

In de praktijk werden grafkelders vaak aangelegd onder de vloer van de kerk. Deze kelders bevatten vaak meerdere kisten, waarin de lichamen van overledenen werden geplaatst. De ruimte was vaak beperkt, en de kelders hadden een eenvoudige constructie. In sommige gevallen werden de kelders gecreëerd door de vloer te verwijderen en een ruimte aan te leggen, waarin de grafkisten konden worden geplaatst.

Bouw en structuur van grafkelders in kerken

De bouw van grafkelders in kerken was meestal gericht op functionaliteit. Ze waren vaak klein en eenvoudig, aangelegd in de vloer van de kerk. De toegang tot de kelders was meestal via een gat in de vloer, dat werd bedekt met een zerk of een steenplaat. In sommige gevallen was er ook een trap of een deur aangelegd om de toegang te vergemakkelijken.

Deze kelders waren vaak bedoeld voor familiegraf of particuliere graf. De term "particulier" houdt in dat de rechthebbende het recht had om te beslissen welke overledenen in de kelder konden worden geplaatst. In veel gevallen werden de grafkelders aangelegd door rijke families, die hun eigen ruimte hadden voor de begrafenis. De kelders werden vaak gebruikt door meerdere generaties van dezelfde familie.

De structuur van de kelders was meestal eenvoudig. Ze bestonden uit een ruimte onder de vloer, waarin kisten konden worden geplaatst. In sommige gevallen werden de kelders gecreëerd door de vloer te verwijderen en een ruimte aan te leggen. De kelders hadden vaak geen eigen luchtcirculatie, waardoor de luchtvochtigheid en het vocht in de ruimte een probleem konden vormen.

Historische voorbeelden van grafkelders in kerken

Er zijn verschillende bekende voorbeelden van grafkelders in kerken, waaronder de grafkelder van het Huis Oranje-Nassau in de Nieuwe Kerk in Delft. Deze grafkelder is sinds de bijzetting van Willem van Oranje de laatste rustplaats voor leden van het koninklijk huis. De grafkelder bestaat uit drie delen, waarvan de oudste zich direct onder het grafmonument van Willem van Oranje bevindt. De tweede grafkelder werd in 1822 in gebruik genomen, en de derde werd in 2022 opgeleverd.

In de Grote Kerk in Den Haag zijn er ook grafkelders aanwezig, waarin onder andere beroemde Nederlanders zoals Constantijn en Christiaan Huygens zijn begraven. Deze kelders zijn nog steeds aanwezig, hoewel hun toegang beperkt is. Ook in de kerk van Heusden zijn grafkelders aanwezig, waarin de familiegraf van verschillende adel en rijke burgers zijn geplaatst.

Deze grafkelders zijn vaak verborgen gebleven of zijn ondergedoken geraakt, waardoor ze niet altijd direct zichtbaar zijn. In sommige gevallen zijn de grafkelders pas tijdens renovatiewerkzaamheden ontdekt, zoals in de kerk van Delft, waar tijdens de renovatie van de kerkvloer en het koor graven werden ontdekt.

Huidige situatie en beperkingen

Tegenwoordig zijn grafkelders in kerken zeldzaam geworden. Het begraven in de kerk is sinds 1829 verboden, behalve voor leden van het koninklijk huis. In de meeste kerken zijn grafkelders in gebruik geweest tot aan het midden van de 19e eeuw, maar daarna zijn ze meestal gesloten of verlaten.

In de praktijk zijn veel grafkelders in kerken gesloten of zijn ze ondergedoken geraakt. In sommige gevallen zijn de kelders zelfs volledig vernietigd of opgegraven, waardoor ze niet meer beschikbaar zijn. De begraafplaatsen die nog gebruikmaken van grafkelders, zoals de Groene Kerk in Oegstgeest, zijn meestal beperkt in hun toegankelijkheid.

De toegang tot grafkelders in kerken is in de regel beperkt. In veel gevallen is de toegang alleen voor leden van het koninklijk huis of ambtenaren van de kerk. De kelders zijn vaak gesloten voor het publiek, waardoor ze niet direct te zien zijn. De enige uitzondering is de grafkelder van het Huis Oranje-Nassau in de Nieuwe Kerk in Delft, die open is voor bezoek.

Toekomst en bewaring

De bewaring van grafkelders in kerken is een belangrijk onderwerp geworden, met name in het licht van de historische waarde van deze ruimtes. In veel gevallen zijn de grafkelders ondergedoken geraakt of zijn ze volledig verdwenen. In sommige gevallen zijn de grafkelders echter nog steeds actief of worden ze bewaard als historische voorwerpen.

In de praktijk wordt er vaak gekeken naar de bewaring van de grafkelders als onderdeel van het cultureel erfgoed. In het geval van de grafkelder van het Huis Oranje-Nassau in Delft wordt de toegang beperkt, maar de kelders zijn nog steeds actief. Ook in andere kerken zijn er pogingen gedaan om grafkelders te bewaren, hoewel de toegankelijkheid beperkt is.

Conclusie

De grafkelders in kerken vormen een belangrijk onderdeel van de historische begraafcultuur in Nederland. Deze kelders zijn ooit gebruikt als rustplaats voor rijke families, adel en zelfs koninklijke huizen. Tegenwoordig zijn ze echter zeldzaam geworden, en de toegang is beperkt. De grafkelder van het Huis Oranje-Nassau in de Nieuwe Kerk in Delft is de enige openbare grafkelder die nog steeds in gebruik is. De bewaring van deze kelders is belangrijk, omdat ze een waardevol deel uitmaken van het culturele erfgoed van Nederland.

Bronnen

grave
kerk