Amsterdamse Ondergrondse Geschiedenis: Van Atoomschuilplaatsen tot Kelders in de Bouwpraktijk

Published by Redactie on juli 12, 2025 | Category kelder

De ondergrondse infrastructuur van Amsterdam herbergt een rijke geschiedenis, variërend van historische kelders tot de complexe schuilplaatsen die tijdens de Koude Oorlog werden gebouwd. Deze structuren, vaak verborgen onder de bruisende stad, bieden inzicht in zowel de bouwpraktijk als de reactie op geopolitieke spanningen. Dit artikel belicht de historische context, bouwkundige aspecten en huidige staat van kelders en schuilplaatsen in Amsterdam, gebaseerd op beschikbare documentatie.

Historische Context: Kelders en de Koude Oorlog

De geschiedenis van kelders in Nederland is nauw verbonden met de Koude Oorlog. In die periode werden schuilkelders aangelegd, met name in metrostations, als bescherming tegen potentiële nucleaire aanvallen. Amsterdam kende diverse van dergelijke constructies, zoals een atoomschuilkelder in het centraal station en de ‘Mierenhoop’ in Middelburg, bedoeld voor respectievelijk een groter en kleiner aantal personen. Hoewel deze schuilkelders een historische waarde vertegenwoordigen, zijn ze tegenwoordig meestal buiten gebruik gesteld. Het beleid rondom openbare schuilkelders werd in 1990 stopgezet, waarna de meeste een andere bestemming kregen.

Naast deze openbare schuilplaatsen werden ook bedrijfsschuilplaatsen gebouwd, zoals die voor het personeel van de Dienst Publieke Werken aan de Bornhout 8. Deze faciliteiten waren bedoeld om essentiële werknemers, die na een bombardement de stad moesten opruimen, een veilige haven te bieden. Ook schuilplaatsen onder scholen, zoals de Louis Bouwmeesterschool, werden gebouwd, met capaciteit voor 150 personen en voorzieningen zoals een sluis en nooduitgangen.

Bouwpraktijk en Technische Uitdagingen van Kelders

De bouw van kelders in Nederland vereist specifieke aandacht voor technische uitdagingen. Gezien de ligging van Nederland en de vaak hoge grondwaterstand, is waterdichtheid een cruciaal aspect. Kelders worden traditioneel gemetseld of gebouwd van gewapend beton om stabiliteit te garanderen. De constructie omvat vaak het afgraven tot het niveau van de grondwaterstand, gevolgd door het slaan van een damwand en het aanbrengen van stalen buispalen om schade te minimaliseren. Vervolgens wordt een isolatiefolie aangebracht en een gewapende betonnen funderingsvloer gestort. De betonnen plint, essentieel voor waterdichtheid, is doorgaans 40 tot 60 centimeter dik.

Een kelder biedt voordelen zoals extra opslagruimte en de mogelijkheid tot uitbreiding van de leefruimte. Een goed afgewerkte kelder met daglicht kan de waarde van een woning verhogen. Echter, de bouw vereist zorgvuldige planning en uitvoering om vochtproblemen te voorkomen.

Schuilplaatsen tijdens de Koude Oorlog: Constructie en Inrichting

De schuilplaatsen die tijdens de Koude Oorlog in Amsterdam werden gebouwd, vertoonden diverse constructiekenmerken. Zo bestond de schuilplaats onder de Vaz Diasbrug uit drie verblijfsruimtes met een totale capaciteit van 300 personen, voorzien van luchtbehandelingsinstallaties, sluisingangen, zandfilters en nooduitgangen. De constructie bestond uit gewapend beton met muren van 30 centimeter dikte en gasdichte deuren.

Metrostations zoals Nieuwmarkt, Weesperplein en Wibautstraat kregen een dubbelfunctie als openbare schuilplaats. Deze stations konden hermetisch worden afgesloten met schuifdeuren, waarna toegang alleen via een sluis mogelijk was. Binnenin werden voorzieningen getroffen voor het opslaan van kleding en het uitvoeren van een nooddouche.

De inrichting van de schuilplaatsen was gericht op het bieden van minimale bescherming en basisvoorzieningen. Zo bevonden zich in de schuilplaats onder de Universiteitsbibliotheek luchtfilteringsinstallaties en in de metrobak onder Weesperplein toiletten en een vuilwaterbak. De schuilplaatsen waren echter vaak minimaal ingericht, met weinig zitgelegenheid of slaapmogelijkheden.

Watermanagement en Ondergrondse Infrastructuur

Amsterdam kent een complex systeem van ondergrondse infrastructuur, waaronder een stedelijk rioolstelsel. In 1907 werd besloten een gemengd rioolstelsel aan te leggen voor de Jordaan en het gebied buiten de Singelgracht, dat zowel huishoudelijk afvalwater als regenwater afvoerde. Langs de Singelgracht werd een hoofdriool aangelegd, met een gemaal bij het Rijksmuseum om het water omhoog te pompen naar het IJsselmeer. Later werd het systeem verder uitgebreid en in de meeste ontwikkelingsgebieden werd een gescheiden rioolstelsel aangelegd, met aparte leidingen voor vuil water en regenwater.

De metrostations in Amsterdam zijn ook verbonden met het watermanagement. Zo kruist een actief dijklichaam station Weesperplein, en de kanteldeuren van het station dienen tevens als waterkering.

De Huidige Staat en Toekomstperspectief

Veel van de tijdens de Koude Oorlog gebouwde schuilplaatsen zijn inmiddels buiten gebruik en in vervallen staat. Sommige zijn gesloopt, verbouwd of heringericht, terwijl andere dichtgemetseld zijn. De openbare schuilplaatsen in de metrostations worden sinds 1999 niet meer onderhouden. De meeste schuilkelders zijn niet eens bekend bij het publiek.

De schuilplaatsen zijn vaak symbolisch bedoeld en bieden slechts minimale bescherming, zelfs tegen radioactieve neerslag. Ze zijn niet toereikend om de gehele bevolking van Amsterdam te beschermen. De capaciteit van de schuilplaatsen is beperkt tot ongeveer 36.000 personen, terwijl de stad meer dan 700.000 inwoners heeft. Bovendien kost het enkele dagen om de metrostations voor te bereiden op een aanval, inclusief het aanvoeren van voedsel en water.

Ondanks de beperkte functionaliteit en de verouderde staat, herinneren de schuilplaatsen aan een belangrijke periode in de geschiedenis en bieden ze een uniek inzicht in de angst en de voorbereidingen op een mogelijke nucleaire oorlog. Tijdens Open Monumentendag Amsterdam worden sommige van deze schuilplaatsen opengesteld voor publiek, waardoor bezoekers de kans krijgen om deze ondergrondse structuren te verkennen.

Conclusie

De ondergrondse geschiedenis van Amsterdam, gekenmerkt door kelders en schuilplaatsen, biedt een fascinerend inzicht in zowel de bouwpraktijk als de reactie op geopolitieke gebeurtenissen. De kelders, gebouwd om ruimte te creëren en de waarde van woningen te verhogen, vereisen specifieke aandacht voor waterdichtheid en constructie. De schuilplaatsen, gebouwd tijdens de Koude Oorlog, getuigen van de angst voor een nucleaire aanval en de pogingen om de bevolking te beschermen. Hoewel veel van deze structuren inmiddels buiten gebruik zijn, blijven ze een belangrijk onderdeel van het erfgoed van Amsterdam en herinneren ze aan een periode van spanning en onzekerheid.

Bronnen

oude
station