Schuilkelders in Nederland: geschiedenis, toepassing en huidige status

Published by Redactie on juli 13, 2025 | Category kelder

Schuilkelders in Nederland zijn een uniek fenomeen dat ontstaan is uit de noodzaak om de bevolking te beschermen tijdens luchtaanvallen en nucleaire dreigingen. Deze ondergrondse schuilplaatsen zijn grotendeels gemaakt in de periode van de Tweede Wereldoorlog en de Koude Oorlog. Aanvankelijk werden schuilkelders gebruikt om burgers te beschermen tegen Duitse luchtaanvallen, later tegen mogelijke nucleaire incidenten. De meeste schuilkelders zijn onder woningen, metrostations, gemeentehuizen en andere openbare gebouwen aangelegd. Na de Koude Oorlog zijn veel van deze schuilkelders niet meer onderhouden en vervallen of zijn ze herbestemd voor andere doeleinden. Deze artikkel geeft een overzicht van de geschiedenis, bouwtechnieken, toepassing en huidige status van schuilkelders in Nederland.

Geschiedenis van schuilkelders in Nederland

De bouw van schuilkelders in Nederland begon tijdens de Tweede Wereldoorlog. Toen de Duitse luchtaanvallen Nederland bereikten, begonnen burgers met schuilkelders in hun tuin of op hun erf om bescherming te bieden. Deze schuilkelders werden vaak aangelegd als een aparte ruimte onder de grond, waarin familieleden schuilden bij luchtalarmen. Tijdens deze oorlog waren schuilkelders de enige bescherming tegen bommen en andere vormen van luchtaanvallen.

In de jaren na de oorlog, vooral tijdens de Koude Oorlog, werden schuilkelders opnieuw populair. De dreiging van nucleaire oorlog leidde tot de bouw van atoomschuilkelders die speciaal bestand moesten zijn tegen nucleaire fall-out. Deze kelders moesten niet alleen het gewicht van de explosie weerstaan, maar ook de radioactieve neerslag die daarna volgde. De regering en burgerschap waren bezorgd over nucleaire oorlog en investeerden in schuilkelders die beter afgesloten en geïsoleerd waren dan de schuilkelders van de Tweede Wereldoorlog.

Bouwtechnieken en voorzieningen

De bouw van schuilkelders varieerde afhankelijk van hun bestemming en tijdperk. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden schuilkelders vaak handmatig aangelegd door burgers of gemeenten. Deze kelders bestonden uit eenvoudige betonnen of aardewerken muren, met een luik of deur als toegang. De meeste schuilkelders waren niet voorzien van sanitair of ventilatie, waardoor ze slechts korte tijd gebruikt konden worden.

Tijdens de Koude Oorlog werden schuilkelders beter uitgerust. Ze waren voorzien van:

Ventilatiesystemen voor frisse lucht en luchtzuivering.
Sanitaire voorzieningen zoals wastafels en toiletten.
Noodrantsoenen zoals Patria biscuits en waterreserves.
Luchtfilteringsinstallaties om radioactieve deeltjes tegen te houden.
Noodbestuursposten zoals in het provinciehuis van 's-Hertogenbosch, waar in noodtijden het bestuur kon functioneren.

Atoomkelders onder metrostations zoals Weesperplein en Nieuwmarkt waren voorzien van dichte, waterkerende deuren en overgangsruimtes. Deze kelders konden gebruikt worden als noodhospitaal of noodbestuurspost. In de AMC-kelder zijn zelfs ontsmettingsdouches te zien, die gebruikt werden om nucleaire deeltjes van kleding en lichaam te verwijderen. In sommige schuilkelders waren ook trapfietsen en zandfilters aanwezig, die voor luchtvloei en zuivering zorgden.

Toepassing in de praktijk

Schuilkelders werden niet alleen gebruikt door particulieren, maar ook door de overheid en andere instellingen. De Bescherming Bevolking (BB) was verantwoordelijk voor de voorbereiding van schuilkelders en de opleiding van burgers in noodprocedures. De BB had ook eigen schuilkelders, zoals die onder het provinciehuis van 's-Hertogenbosch. Deze bunker was verdeeld in twee delen: één voor de PCBB en één voor de PCCV. De ruimtes waren dubbel uitgevoerd, maar delen zoals de luchtbehandeling en de noodaggregaten waren gezamenlijk in gebruik.

In de Koude Oorlog was het gemeentelijk beleid om schuilkelders beschikbaar te maken voor burgers. Modellen en voorbeelden werden gemaakt van schuilkelders in modelwoningen. Deze werden gebruikt voor voorlichting over hoe men een schuilkelder kon inrichten. De meeste schuilkelders werden in de kelder van een woning aangelegd, maar sommigen bouwden zelfs schuilkelders in hun tuin.

De BB had ook instructies voor het gebruik van schuilkelders. Bijvoorbeeld: schuilen in een kelder of een ruimte zonder ramen of ventilatie. Als dat niet mogelijk was, moest men zoveel mogelijk afstand houden van ramen en ventilatie. Bij overstromingen moest men op een hoog punt schuilen, bijvoorbeeld op een zolder.

Huidige status van schuilkelders

In de jaren tachtig, na afloop van de Koude Oorlog, besloot de overheid om het schuilkelderbeleid te beëindigen. In 1986 werd de Wet Burgerbescherming afgeschaft, waardoor schuilkelders officieel niet langer onderhouden werden. Veel schuilkelders zijn sindsdien gesloopt, verwaarloosd of herbestemd. De meeste schuilkelders zijn nu in gebruik als opslagruimtes, serversalarium of archiefruimtes. In sommige gevallen zijn schuilkelders onder metrostations of bruggen zelfs ontmanteld en zijn de technische voorzieningen verwijderd.

Toch zijn er nog schuilkelders die bewaard zijn gebleven en soms openbaar toegankelijk zijn. Voorbeelden zijn de bunker onder het provinciehuis van 's-Hertogenbosch, die nu virtueel bezoekbaar is, of de schuilkelder onder het AMC in Amsterdam. Deze kelders zijn historisch belangrijk en worden soms gebruikt als museum of educatief materiaal.

Er zijn ook discussies over of schuilkelders opnieuw nodig zijn in de huidige wereld. Na recente wereldgebeurtenissen, zoals het gebruik van nucleaire dreigingen door Noord-Korea of Russische oorlogspogingen, is er een herwaardering van schuilkelders. Sommige experts zeggen dat schuilkelders in de toekomst opnieuw belangrijk kunnen worden als noodbescherming.

Kosten en aanpassingen

Als men een schuilkelder wil bouwen of aanpassen, zijn er verschillende kosten en aandachtspunten. Een eenvoudige schuilkelder kost gemiddeld rond de 30.000 euro, terwijl een luxe variant tot 500.000 euro kan kosten. De kosten hangen af van de grootte, uitgerustheid en locatie van de kelder. Een standaard betonnen kelder is al enige centimeters dik genoeg om als schuilkelder te dienen, maar met extra isolatie, ventilatie en sanitair kan het een volwaardige schuilkelder worden.

Een aanpassing kan bijvoorbeeld bestaan uit het installeren van:

Waterkerende deuren.
Sanitaire voorzieningen.
Ventilatiesystemen.
Licht- en noodinstallaties.
Toegangscontrole.
Rondleidingen of communicatieinstallaties.

Deze aanpassingen maken de kelder geschikt voor langdurig verblijf en bescherming tegen nucleaire of chemische incidenten.

Conclusie

Schuilkelders in Nederland zijn een historisch en technisch belangrijk fenomeen. Ze zijn ontstaan uit behoefte aan bescherming tijdens luchtaanvallen en nucleaire dreigingen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog en de Koude Oorlog werden schuilkelders gebruikt om burgers te beschermen, vaak in combinatie met noodrantsoenen, ventilatie en sanitair. Na de Koude Oorlog zijn schuilkelders officieel afgeschaft en werden ze verwaarloosd of herbestemd. Vandaag de dag zijn veel schuilkelders leeggehaald of gesloopt, maar enkele zijn bewaard gebleven en openbaar toegankelijk. De discussie over of schuilkelders opnieuw nodig zijn in de huidige wereld is nog steeds actueel, vooral in tijden van nucleaire dreiging of oorlog. Voor diegenen die geïnteresseerd zijn in schuilkelders, zijn er opties om een kelder aan te passen of te gebruiken als schuilplaats.

Bronnen

schuiling