Simon Greve en de bouwkundige geschiedenis van de kelders in Zaandam

Zaandam, een stad met rijke bouwkundige geschiedenis, heeft talloze verhalen te vertellen over de evolutie van woningen, bedrijven en infrastructuur. Eén van de personen die regelmatig inzichten biedt in deze geschiedenis is Simon Greve. Zijn bijdragen, vaak gepubliceerd op de website van Historisch Zaandam, geven een waardevolle blik op het verleden van de stad, met name op het gebied van woningbouw, straatbeeld en bouwmethode. In dit artikel zullen we de bouwkundige aspecten van kelders in Zaandam belichten, met een specifieke focus op hoe kelders werden gebruikt, wat erin gebeurde en hoe ze zich ontwikkelden in de loop der jaren. Dit alles op basis van informatie die afkomstig is uit publicaties van Simon Greve en andere artikelen op de website van Historisch Zaandam.

Bouwkundige geschiedenis van kelders in Zaandam

Kelders zijn sinds de vroege bouwperiodes een belangrijk onderdeel van de woningbouw in Zaandam. In veel oude panden, vooral in de oudere wijken zoals de Westzijde en de Hogedijk, worden kelders beschreven als een essentieel onderdeel van de functie en het gebruik van het pand. In enkele gevallen werden kelders zelfs gebruikt als bedrijven, zoals in het koffiehuis-café van de heer Muus ter Meer op Dam 4, waar in de nacht van 30 april 1937 een brand uitbrak in de kelderruimte. De brand verspreidde zich snel via de kelder naar boven, wat leidde tot het volledige verlies van het pand. Dit voorbeeld benadrukt niet alleen de functie van kelders, maar ook hun rol in de bouw- en brandveiligheid van vroegere tijden.

De kelders in Zaandam waren meestal diep gelegen en werden vaak via een trap of een losse kelderdeur bereikbaar. In veel gevallen werden ze gebruikt voor opslag, zoals in de kelder van het genoemde café, waar ook een mineraalwaterfabriekje aanwezig was. Dit benadrukt dat kelders niet alleen een praktische functie hadden in termen van opslag, maar ook als werkruimte voor kleinhandel of industriële bedrijven.

In sommige woningen, zoals op de Westzijde, zijn de kelders nog steeds in gebruik, of zijn zij bewaard gebleven in hun oorspronkelijke staat. In andere gevallen zijn kelders vervallen of zijn ze volledig verloren gegaan, zoals bij panden die volledig verbrand zijn of zijn afgebroken. In dit opzicht zijn kelders een waardevolle bouwkundige bron om inzicht te krijgen in de veranderende functies van huizen in de loop der tijd.

Kelders in woningbouw en industriële bedrijven

De kelders in Zaandam waren niet alleen onderdeel van woningen, maar ook van industriële en handelsbedrijven. In de 19e en 20e eeuw werd het gebruik van kelders vaak gecombineerd met de opslag van goederen, de productie van producten of het uitvoeren van handelsactiviteiten. Dit is bijvoorbeeld zichtbaar in de geschiedenis van cacaofabriek “Holland” en de Lak- en vernisfabriek Oosterveld & Romijn, die op een stukje van de Oostzijde hun gevest hadden. Hoewel de fabrieken zelf niet duidelijk beschreven worden in de kelders, suggereren de bouwgeschiedenissen dat kelderruimtes werden ingezet voor opslag of productieprocessen.

Een ander voorbeeld is het pand aan Dam 4, waar in de kelder een mineraalwaterfabriekje was gevestigd. Deze combinatie van woning en bedrijf was in de 19e en 20e eeuw niet ongebruikelijk. Het gebruik van kelders voor bedrijven had als voordeel dat de woningbouw niet werd verstoord en dat het bedrijf toch dicht bij de bewoners kon zijn. Aan de andere kant betekende dit ook dat brandgevaar en ruimtebeperkingen grotere problemen konden worden, zoals duidelijk was in het geval van de brand in 1937.

Bouwtechnieken en materialen

De kelders in Zaandam zijn grotendeels opgebouwd uit traditionele bouwmaterialen zoals baksteen en beton. In de oudere panden, zoals op de Westzijde of in de Hogedijk, zijn de muren vaak van baksteen gemaakt, met houten deuren en trapconstructies. Deze materialen waren in de 19e en vroege 20e eeuw standaard voor de constructie van kelders, aangezien ze relatief goedkoop en makkelijk verkrijgbaar waren.

Een belangrijk aspect van de bouwtechniek van kelders in Zaandam is de afwezigheid van moderne isolatielagen of moderne ventilatiesystemen. Veel kelders waren slecht geïsoleerd, wat leidde tot vochtproblemen of koude temperaturen. In moderne tijden zijn deze kelders vaak gerenoveerd om ze geschikt te maken voor gebruik als onderdeel van de woning of als extra ruimte.

Vervallen kelders en restauratieprojecten

Hoewel sommige kelders nog steeds in gebruik zijn, zijn er ook talrijke gevallen waarin kelders vervallen of volledig verloren gingen. Dit is het geval bij panden die verbrand zijn, zoals het pand op Dam 4, of bij huizen die volledig zijn afgebroken. In sommige gevallen zijn kelders ook verlaten geraakt en zijn ze sindsdien niet meer onderhouden. Dit kan leiden tot problemen zoals vocht, schimmel of instabiliteit van de bouwstructuur.

In recente jaren zijn er verschillende initiatieven gestart om historische panden en kelders in Zaandam te restaureren. Een voorbeeld hiervan is het pand aan nummer 155/157 op de Westzijde, dat op monumentstatus staat. Hoewel dit pand vervallen is, is het een waardevolle bouwkundige bron die mogelijk hersteld kan worden. In dergelijke gevallen is het gebruik van historische kelders een belangrijk onderdeel van het restauratieproces, omdat het de oorspronkelijke functie en structuur van het pand behoudt.

Kelders in de naoorlogse wijk

Natuurlijk zijn de kelders in naoorlogse wijken zoals de Laan der Vrijheid anders dan in oudere stadsdelen. In deze wijken zijn kelders over het algemeen minder uitgebreid en worden ze minder vaak gebruikt voor commerciële of industriële doeleinden. In deze tijd was de focus eerder op de woningbouw en het aanbieden van moderne faciliteiten. Toch blijven ook in deze wijken kelders aanwezig en kunnen ze nog steeds een functie vervullen in de woning.

Conclusie

Kelders in Zaandam spelen een belangrijke rol in de bouwkundige geschiedenis van de stad. Zij zijn niet alleen een onderdeel van de functie van woningen, maar ook van industriële en handelsbedrijven. In sommige gevallen zijn kelders zelfs centraal in bouwincidenten, zoals de brand in 1937 op Dam 4. De bouwtechnieken en materialen die werden gebruikt voor de constructie van deze kelders zijn een weerspiegeling van de tijd waarin ze werden gebouwd. In recente jaren is er aandacht voor de restauratie en renovatie van historische panden, waarbij kelders vaak als een belangrijk onderdeel van het geheel worden beschouwd.

Door de inzichten van Simon Greve en andere publicaties op Historisch Zaandam is het mogelijk om een duidelijk beeld te krijgen van hoe kelders werden gebruikt en wat hun functie was in de stad. Deze kelders zijn niet alleen een waardevolle bouwkundige bron, maar ook een spiegel van de historische veranderingen in Zaandam.

Bronnen

1. Historisch Zaandam