Teunis Kelder, smid uit Ede: een blik in het handwerk en het dorpsleven van vroeger

In de geschiedenis van Ede, zoals die zich in de bronnen en herinneringen uit het tijdschrift Edese Courant en andere documenten uit de collectie van www.erfgoedede.nl weerspiegelt, vinden we een schat aan inzichten over het dorpsleven, handwerk en de rol van smid in het dorp. Een van de namen die regelmatig voorkomt, is die van Teunis Kelder, een smid uit Ede, wiens verhalen een glimp geven van het leven in een tijd waarin handmatig gemaakt, met ijzer gewerkt en met persoonlijk contact gedeeld werd.

In dit artikel zullen we dieper ingaan op het werk van smeden zoals Kelder, de technieken die destijds gebruikt werden en hoe dit in het breder kader van dorpsleven en bouwgeschiedenis past. Bovendien zullen we een beeld schetsen van de rol van de smid in het dorp, zijn betrokkenheid bij het sociale en culturele leven, en wat er van dit handwerk over is in de huidige tijd. Alles is gebaseerd op de informatie die in de beschikbare bronnen staat.

De rol van de smid in het dorp

De smid was in vroegere tijden een centrale figuur in het dorp. In Ede waren er meerdere smederijen actief, zoals die van Oostwaard, Geels, Viets, Leyenhorst, Steinmeijer en Hendriksen. Deze werkplaatsen waren niet alleen plekken waar gereedschap en wagenwielen werden gemaakt, maar ook centra voor sociale interaktie. Zoals beschreven in een artikel uit Edese Courant, was de smederij een schemerige ruimte vol gereedschap en materiaal, waar het vuur gloeide en waar de hamerslagen in een ritme klonken, vergezeld van vonken en het smelten van ijzer.

De smid was verantwoordelijk voor het maken en repareren van tal van voorwerpen, zoals messen, spijkers, kettingen, paardentegels, gereedschap en zelfs de sloten van de poorten. Deze werkplaatsen waren vaak gevestigd langs belangrijke wegen of in het centrum van het dorp, zodat ze gemakkelijk bereikbaar waren. In Ede was het dorp zelf een centrum waar smeden, schoenmakers, slagers, en andere ambachtslieden hun werkzaamheden uitvoerden. De smederij was niet alleen een werkplaats, maar ook een soort gemeenschapsplek waar mensen kwamen om hun gereedschap te laten maken, maar ook om te praten en te ontmoeten.

De techniek van het smidswerk

Het werk van de smid in Ede was sterk handmatig en vereiste veel kwaliteit en kennis. Het proces begon met het opwarmen van het ijzer in het vuur, dat tot een gloeiend rood opgewarmd moest worden. Vervolgens werd het ijzer met de hamer in de gewenste vorm gesmeed. Dit vereiste een sterke fysieke inspanning en technische vaardigheid. Het vuur werd bijgestuurd met een blaasbalg, waardoor het vuur niet alleen harder brandde, maar ook een spookachtig licht wierp in de smederij.

Een belangrijk aspect van het smidswerk was het gebruik van plaggen – een vorm van stro en aarde die vaak als isolatie gebruikt werd. Deze techniek werd ook gebruikt in de bouw van loopgrachten en schuilplaatsen in oorlogstijd. In de loopgrachten werden zelfs kelders gegraven, afgedekt met ijzeren rails en gebruikt als munitienesten of wachtlokalen. Deze constructies gaven de soldaten bescherming en rustmogelijkheid. Het gebruik van plaggen en stro was dus niet alleen van toepassing op het smidswerk, maar ook in de bouw en bouwtechnieken van die tijd.

In Ede was smidswerk ook verbonden met het gebruik van specie – een soort cement of mortel die werd gebruikt om tegels en stenen te verankeren. Dit materiaal werd destijds gebruikt in de bouw van keukens en andere ruimtes. De rommel en stof die ontstonden bij het werken met specie en tegels, waren voor de klant soms lastig te verdragen. Een bekende metselaar, Cor van Gestel, had een droge humor over deze situatie en stelde dat elke dag rommel inhield een dag plezier in het resultaat. Dit toont aan dat de smid of metselaar niet alleen technisch goed was, maar ook sociaal betrokken bij zijn omgeving.

Teunis Kelder: een smid in het dorp

Hoewel er weinig expliciete informatie over Teunis Kelder is in de beschikbare bronnen, zijn er wel verhalen die op hem verwijzen, zoals het verhaal over een smid die in de laatste oorlogswinter door een granaat is getroffen en op slag is overleden. Hoewel de naam in die context niet expliciet genoemd wordt, lijkt het aannemelijk dat dit Kelder betreft. Dit toont aan dat smeden ook betrokken waren bij oorlogstijd, of in ieder geval op de rand van het dorp in contact kwamen met soldaten of andere figuren.

Kelder was blijkbaar een persoonlijk figuur in het dorp. In een ander verhaal uit Edese Courant wordt beschreven hoe de smid niet alleen werkte, maar ook betrokken was bij het sociale en soms zelfs maatschappelijke leven van het dorp. Er is zelfs sprake van een gevoelige situatie waarin een smid betrokken was bij de opvoeding van jongeren en het handhaven van orde. Het verhaal vertelt over een persoon genaamd Kelderman, die met een korte knuppel jongens en volwassenen corrigeerde wanneer ze zich niet aan de regels hielden. Hoewel het niet duidelijk is of dit Kelder zelf betreft, geeft het wel een indruk van de rol van de smid in het dorp.

Het verdwijnen van de smederij en zijn impact

Met de opkomst van industriële productie en moderne technologie verdween het ambacht van de smid langzaam uit het dorp. In Ede zijn de smederijen, zoals die van Oostwaard en Geels, veranderd in andere bedrijven, zoals fietsenmakers of winkels. De oude smederijen zijn in de meeste gevallen niet bewaard gebleven. Dit betekent dat het werk van de smid, zoals het smeden van ijzer, het maken van gereedschap en het gebruik van handmatige technieken, grotendeels verdwenen is.

Toch blijft het spoor van de smid in de bouw en in de technische geschiedenis van het dorp. In de loopgrachten, in oude kelders en in het gebruik van plaggen en specie is het handwerk van de smid nog zichtbaar. Deze technieken zijn niet verre van het moderne bouwvak. Tegenwoordig worden bijvoorbeeld specieachtige materialen gebruikt voor het verankeren van tegels of muurverwerkingen, en de bouw van schuilplaatsen of loopgrachten wordt nog steeds onderwezen in oorlogstijd of in de context van civiele bescherming.

De smid in het huidige bouwproces

Hoewel de smid niet meer in het dorp werkt zoals hij dat vroeger deed, zijn zijn technieken en principes nog steeds van toepassing in de huidige bouwsector. Bijvoorbeeld, het gebruik van handgemaakte producten, zoals koperen of ijzeren hekken, de werking met vuur en ijzer, en het handmatig verwerken van materialen, zijn terug te zien in de moderne smidse of in specifieke ambachtelijke projecten. In de huidige tijd zien we dat smeden vaak betrokken zijn bij het maken van kunstwerken, hekken of tinnen platen, maar ook bij de restauratie van oude gebouwen of bij de productie van gereedschap in een traditionele stijl.

In de context van renovatie en restauratie is het handwerk van de smid zeer waardevol. Het restaureren van oude sloten, het maken van nieuwe hekken in oude stijl, of het herstellen van ijzeren deuren of ramen, zijn allemaal taken die het werk van de moderne smid vereisen. Daarom is het belangrijk dat deze ambachtelijke kennis niet verloren gaat. Het behoud van smidse en smidstechnieken is essentieel voor het behoud van de architectonische identiteit van historische gebouwen en dorpsgezichten.

Het sociale aspect van de smid

Neben het technische aspect had de smid ook een belangrijke sociale rol. In het dorp was hij niet alleen iemand die gereedschap maakte, maar ook iemand die mensen kende en met wie je kon praten. Zoals in de bronnen staat, was de smederij vaak een plek waar mensen elkaar ontmoetten, waar ze hun werk bespraken, en waar ze soms zelfs bijeenkwamen voor een kop koffie. Deze sociale functie maakte de smid tot een centrale figuur in de gemeenschap.

In moderne tijden is dit aspect minder prominent, maar het is nog steeds belangrijk in de context van gemeenschapsontwikkeling en bouwprojecten. Bijvoorbeeld, bij renovatieprojecten in historische dorpen is het vaak belangrijk dat de smid of ambachtsman niet alleen technisch goed is, maar ook betrokken is bij het sociale weefsel van het dorp. Hij kan een brug slaan tussen het verleden en het heden, tussen technologie en ambacht, en tussen de oude en de nieuwe generatie.

Conclusie

De smid uit Ede, zoals Teunis Kelder, was meer dan alleen iemand die ijzer verwerkte. Hij was een ambachtsman, een technicus, een bouwer, een socialis, en een figuur die deel uitmaakte van het dorpse weefsel. Zijn werk had invloed op de bouw, de beveiliging, en het dagelijks leven in het dorp. Hoewel de smederij als ambachtelijke activiteit in Ede is verdwenen, blijft zijn impact zichtbaar in de technieken, materialen en het sociaal-maatschappelijke klimaat van het dorp.

Het behoud van het smidsherfstuk, zowel in de vorm van oude smederijen als in de vorm van moderne ambachtelijke activiteiten, is van groot belang voor het behoud van het dorpsgezicht en de bouwgeschiedenis van Ede. Voor wie betrokken is bij renovatie, restauratie, of bouwprojecten in historische dorpen, is het belangrijk om deze ambachtelijke kennis en tradities in overweging te nemen.

Bronnen

1. www.erfgoedede.nl