De verborgen levens van vaders in oorlog en kelder

Een vader die in de oorlog werkte in Duitsland en nadien niets meer wilde zeggen over zijn ervaringen, of een vader die zijn kinderen verborgen hield in een kelder, is voor veel kinderen en kleinkinderen een mysterie. Deze vaders, vaak genoemd "de zwijgende vaders", gingen door de oorlog met verhalen vol trauma, dwangarbeid en verlies, maar koos ervoor om hun verleden stil te houden. Anderzijds zijn er vaders die hun kinderen jarenlang in afzondering lieten leven – zonder scholen, contact met de buitenwereld, of enige vorm van zorg zoals die normaal zou zijn. Zowel in de historische context als in huidige realiteit zijn dergelijke situaties complex en emotioneel ladingen droppen. Voor wie als kind of kleinkind in contact komt met deze verhalen, is het vaak een zoektocht naar waarheid, begrip en herstel.

In dit artikel worden drie hoofdzaken behandeld:
1. De levens van vaders tijdens en na de Tweede Wereldoorlog, met een focus op dwangarbeid, verborgen levens en het zwijgen over ervaringen.
2. De situatie van kinderen die jarenlang verborgen leefden in een kelder of afgelegen gebouw, zoals het kruisje-gezin in Drenthe.
3. De rol van archieven, naslagwerken en veldonderzoek bij het reconstrueren van deze verhalen, en hoe dergelijke zoektochten kunnen worden aangepakt.

Vaders in de oorlog: dwangarbeid, trauma en het zwijgen

Voor veel vaders die tijdens de Tweede Wereldoorlog dwangarbeid moesten leveren in Duitsland, was de ervaring een diep traumatische. Deze mannen werden gedwongen te werken in werkkampen, fabrieken of bij infrastructurele projecten. Sommigen werden vermoord, anderen gingen terug naar Nederland, maar veel van hen koos ervoor om hun ervaringen nooit te bespreken.

In het gezin van Mark, bijvoorbeeld, was de vader gedwongen te werken in Duitsland. Toen de Duitsers dreigden om het gezin te deporteren als hij zou onderduiken, moest hij zich melden voor de arbeidsinzet. Tijdens de laatste fase van de oorlog kon hij ontsnappen en hij keerde terug naar Limburg, waar hij zijn gezin weer kon bijtrekken. De terugkeer was echter niet zonder impact: hij had enorm aan gewicht verloren en moest opnieuw wennen aan het leven in Nederland. Zijn ervaringen in Duitsland lieten geen sporen in zijn dagelijks leven achter, en hij koos ervoor om er nooit meer iets over te zeggen. Zijn kinderen groeiden op met het woord "rottijd", dat hun vader soms oppompte als een reactie op vragen over zijn verleden, maar niets meer dan dat.

Een ander voorbeeld is de vader van Lieneke, die gruwelijke ervaringen had tijdens de bombardementen op Hamburg en in een werkkamp. Na de oorlog liep hij lopend terug naar huis, onderweg slapend in troggen en verstoppend in bossen. Toen hij eindelijk thuiskwam, was hij zo afgevallen dat niemand hem herkende. Zijn kinderen wisten weinig over zijn verleden, en hij sprak er niet over. Dit patroon is typisch voor vaders die dwangarbeid leverden in Duitsland. Velen kozen ervoor om hun trauma’s niet te delen, waardoor hun kinderen en kleinkinderen in twijfel bleven over hun vaders’ rol in de oorlog.

Zoals Frits schrijft in zijn boek Zwijgende vaders, groeiden ook hij en zijn dochters op zonder enige herinnering aan de oorlog. Het was pas toen hij via de Arolsen-archieven ontdekte dat zijn vader tijdens de oorlog in Bremen had gezeten, dat hij begon te begrijpen dat er een verhaal was dat nooit was verteld. De vader had geen herinneringen meer aan die tijd, en niemand in de familie wist hoe hij daar was terechtgekomen. Dit illustreert de mate waarin sommige vaders hun verleden probeerden te vergeten – of waren vergeten.

Kelders en afzondering: kinderen die verborgen leefden

In tegenstelling tot vaders die verborgen hielden wat er in de oorlog was gebeurd, zijn er ook vaders die hun kinderen verborgen hielden in een kelder of afgelegen gebouw. Deze situaties zijn zeldzaam, maar ze geven aan hoe ver sommige ouders kunnen gaan in hun keuze om hun kinderen volledig gescheiden te houden van de buitenwereld.

Een dergelijke geval is het kruisje-gezin in Drenthe, waar een 58-jarige man en vijf kinderen werden aangetroffen in een afgesloten boerderij. Het gezin leefde daar volledig afgeschermd van de buitenwereld. De oudste zoon vertelde aan de politie dat hij al negen jaar niet buiten was geweest en nooit naar school was geweest. Hij had geen idee waar hij was of wat hij deed. De kinderen zeggen tussen de 18 en 25 jaar oud te zijn, en de moeder is volgens het gezin overleden voordat ze het pand betrokken.

De situatie in de boerderij was verborgen voor de buurlui, die de politieauto opzagen en dachten dat het om een gewone arrestatie ging. Het was pas toen het gezin ontdekt was dat het duidelijk werd hoe afgeleefd en onzichtbaar hun levens waren. De 58-jarige man is aangehouden, maar hij is volgens de politie niet de vader van het gezin. Het blijft onduidelijk of het gezin vrijwillig in de afzondering leefde of dat het tegen hun wil was ingesloten.

Deze situatie stelt belangrijke vragen over de rol van ouders, de verantwoordelijkheid van de staat en de vraag of dergelijke situaties vooraf hadden kunnen worden voorkomen. Voor de kinderen betekent het een schokkend wederzien met de buitenwereld, en voor de gemeenschap is het een herinnering aan hoe ver sommigen kunnen gaan in hun afscheiding.

Herontdekken van verhalen: archieven, naslagwerken en veldonderzoek

Voor wie op zoek is naar het verhaal van een zwijgende vader of een gezin dat verborgen leefde, zijn er een aantal methoden en bronnen die van hulp kunnen zijn. Eerst en vooral zijn de archieven een essentieel beginpunt. De Arolsen-archieven, het Rode Kruis en het Centrum voor Familiegeschiedenis zijn drie belangrijke instellingen die informatie kunnen bevatten over dwangarbeiders, oorlogstijd en hun nageslacht.

In de Arolsen-archieven is bijvoorbeeld het geval van Paul Overdiek terug te vinden – een vader die in Bremen werkte en geen woord over zijn ervaringen wilde zeggen. Zijn naam was echter verkeerd gespeld, waardoor het onderzoek aanvankelijk tot niks leidde. Dit benadrukt hoe belangrijk het is om zowel systematisch als geduldig te zijn bij het doorzoeken van archieven.

Een tweede stap is het vragen om persoonskaarten en het gebruik van lokale heemkundekringen. Deze organisaties verzamelen vaak bidprentjes, familieboeken en andere historische documenten die van hulp kunnen zijn bij het reconstrueren van een familiegeschiedenis. Ook is het gebruik van sociale media en telefoontjes belangrijk. In sommige gevallen is het nodig om tientallen mensen te bellen om een enkel contact te vinden met iemand die meer informatie kan geven.

Veldonderzoek is een andere manier om verhalen te reconstrueren. Zoals Frits schrijft, is het bezoeken van plekken waar een vader heeft gewerkt of geleefd een manier om zijn verhaal visueel en emotioneel te versterken. In Krefeld, waar hij ooit werkte, voelde hij zich opnieuw verbonden met zijn vaders’ verleden. Hoewel het gebouw er niet meer hetzelfde uitzag, gaf het toch een idee van waar zijn vader had gelopen.

Tenslotte zijn naslagwerken als Tewerkgesteld van Renske Krimp-Schraven en Zwijgende vaders van Frits een waardevolle bron voor wie probeert te begrijpen hoe deze vaders hun verleden beleefden en waarom ze ervoor kozen om te zwijgen.

Conclusie

De verhalen van vaders in de oorlog en van gezinnen die verborgen leefden in kelders of afgelegen huizen zijn complexe en emotionele kwesties. Voor de kinderen en kleinkinderen van deze vaders betekent het vaak een zoektocht naar waarheid, begrip en herstel. Of het nu gaat om dwangarbeiders die hun trauma’s nooit meer ter sprake brachten, of om vaders die hun kinderen volledig afsloot van de buitenwereld – het patroon is duidelijk: een verborgen verleden dat langdurig heeft gedicteerd hoe het huidige leven zich ontwikkelde.

Bij het reconstrueren van deze verhalen is het belangrijk om zowel systematisch als emotioneel te werken. De archieven zijn een essentieel startpunt, maar ook het veldonderzoek, het contact opnemen met familieleden en het gebruik van historische bronnen zijn van onmisbaar belang. Voor wie deze zoektocht ondernemt, is het niet alleen een reis naar het verleden, maar ook een kans om het huidige en toekomstige familieverhaal opnieuw te schrijven.

Bronnen

1. Zwijgende vaders
2. NRC - Kluizenaarsgezin ontdekt in Drentse woonboerderij