Historische woninggebruik in winkelpanden: Utrecht, Zutphen en Waalwijk

Published by Redactie on juli 14, 2025 | Category kelder

In de geschiedenis van winkelgebouwen en woninggebruik in Nederland zijn diverse interessante praktijken en opslagmethoden opgenomen. Deze variëren van het gebruik van onderaannemers in de 19e eeuw tot de inzet van winkelpanden als verblijfplaats voor beheerders en personeel. Binnen deze context bieden de bronnen uit het Nationaal Archief, de Winkel van Sinkel en het archief van Blokhuispoort belangrijke inzichten in de functionele en culturele aspecten van winkelpanden en woninggebruik in verschillende steden, zoals Utrecht, Zutphen en Waalwijk. Deze inzichten zijn van betekenis voor zowel bouwers, renovateurs als historisch geïnteresseerde particulieren die willen begrijpen hoe ruimtes in het verleden werden gebruikt en hoe dat invloed kan hebben op huidige renovatieprojecten.

Functionele inrichting van winkelpanden in Utrecht

Een van de meest gedetailleerde bronnen over het functioneel gebruik van winkelpanden dateert uit de 19e eeuw en betreft de zogenaamde Winkel van Sinkel in Utrecht. Dit was een relatief groot pand waarin de benedenverdieping als winkelruimte diende. De omliggende kamers werden gebruikt als opslag- en werkruimtes, wat aangeeft dat er een duidelijke logistieke structuur aanwezig was. De eerste verdieping was bestemd voor de beheerder, terwijl de tweede verdieping als woonruimte voor het personeel fungeerde. Het personeel woonde dus grotendeels op locatie, wat in die tijd een logische keuze was om kosten te besparen en een directe aanwezigheid te garanderen.

Het personeel bestond uit zowel mannen als vrouwen, en in de vroege jaren was er een sterke aanwezigheid van Duitse medewerkers. Het werken in de winkel was niet zonder regels: de personeelsleden werden streng behandeld, maar tegelijkertijd kregen ze een gunstig toekomstperspectief. Zo had een voormalig werknemer goede kansen op een sollicitatie bij andere winkels of zelfs op het starten van een eigen winkel. Het leefde dus niet alleen van de verkoop, maar ook van de functionele samenwerking tussen beheer en personeel.

Een interessant detail uit deze tijd is dat het personeel *s avonds via de kelder af en toe weg glipte om een biertje te drinken in de buurt van de Ganzenmarkt. Hoewel de salarissen laag waren, kregen zij gratis kost en inwoning. Hieruit blijkt dat winkelpanden uit de 19e eeuw niet alleen economische centra waren, maar ook sociale ruimtes met hun eigen culturele dynamiek.

Woninggebruik in winkelpanden: Zutphen en Haarlem

Een ander voorbeeld van woninggebruik binnen winkelpanden dateert uit het begin van de 19e eeuw en betreft de situatie in Zutphen. Hier is sprake van Henricus Josephus Johannes Mokcaarts, die in augustus 1858 in Zutphen is ingeschreven. Volgens het bevolkingsregister van Haarlem was hij op 18 september 1858 uitgeschreven. Het is onbekend waarom hij verhuisde of wat de exacte functie van zijn winkel was, maar wel is duidelijk dat hij een tabakswinkel leidde in een pand op de hoek van de Lange Veerstraat en de Berkenrodesteeg in Noord-Holland.

Een aquarel uit 1850 van J. Striening, bewaard in het Noord-Hollands Archief, geeft een visuele voorstelling van het interieur van dit pand. Het interieur werd gescheiden door houten wanden, en in een vertrek was een bedstee met een turkoois gordijn aanwezig. Verder was er een schouw, mogelijk met betegelde achterkant, en een klein gangetje dat toegang gaf tot de keuken, kelder of trapkast. Deze informatie geeft aan dat winkelpanden in de 19e eeuw vaak ook als woning dienst deden, en dat het interieur van zulke ruimtes relatief eenvoudig maar functioneel was ingericht.

Hoewel het precieze functionele gebruik van het pand niet volledig duidelijk is, blijkt wel dat winkelpanden in die tijd meervoudig werden ingezet. Er was dus geen strikte scheiding tussen woning- en winkelfunctie, wat vaak te zien is in historische panden. Voor huidige renovaties is dit van belang, omdat dergelijke functiemixing vaak terug te brengen is in de structuur van oudere panden. Bijvoorbeeld de aanwezigheid van kelders of trapkasten kan duiden op vroegere woningfuncties, terwijl houten wanden of schouwen typisch zijn voor woninggebruik.

Persoonlijke en emotionele aspecten van woning- en winkelgebruik

Bij de beschouwing van historische panden is het belangrijk om ook rekening te houden met de emotionele en persoonlijke aspecten van woninggebruik en het werken in winkelpanden. In de getuigenis van Truus, uit de jaren 1940, wordt duidelijk dat het leven in en rondom winkelpanden ook menselijke dimensies had. Zo werkte Truus bijvoorbeeld als dienstmeisje in Venlo en deed ze diverse klussen, zoals brood leveren op de fiets. De winkels werden niet alleen gebruikt voor verkoop, maar ook voor logistiek en handhaving van het huishouden.

Een ander voorbeeld is de relatie tussen Mokcaarts en Van der Steen in Waalwijk. Hoewel dit voornamelijk een juridisch gebeurtenis is, laat het ook zien hoe emotionele banden en dagelijkse praktijken in winkelpanden een rol speelden. Mokcaarts had het portret van een vrouw op zijn hart en wilde zelfs zijn leven beëindigen voor haar. Het incident dat volgde – waarbij hij per ongeluk een kogel afvuurde op Van der Steen – toont aan dat winkelpanden, hoewel functioneel gericht, ook emotionele betekenissen konden hebben.

Technische en structurele aandachtspunten bij renovatie

Bij renovatieprojecten van historische winkelpanden is het belangrijk om de structuur en functie van het pand goed te begrijpen. De beschrijvingen uit de bronnen suggereren dat winkelpanden in het verleden vaak meervoudig gebruikt werden. Zo is sprake van:

Kelders als opslag- of toegangspunten, zoals bij de Winkel van Sinkel.
Verdiepingen voor woninggebruik, zoals de eerste en tweede verdieping in Utrecht.
Houten wanden en schouwen die typisch zijn voor woningfuncties.
Functionele logistieke routes, zoals gangetjes naar keuken, kelder of trap.

Bij renovatieprojecten dient aandacht te worden besteed aan:

Structuurherstel, bijvoorbeeld van houten wanden of trapconstructies.
Historische functionaliteit, zoals de aanwezigheid van kelders of meerdere toegangspunten.
Energie-efficiëntie, met betrekking tot isolatie en thermische prestaties van oude houtconstructies.
Aanpassing aan huidige normen, zoals veiligheid en toegankelijkheid.

Conclusie

De historie van winkelpanden in Nederland toont aan dat deze ruimtes niet alleen economische functies hadden, maar ook sociale en emotionele dimensies. Het gebruik van onderaannemers, het woninggebruik in winkelpanden en de aanwezigheid van functionele logistieke routes zijn slechts enkele van de aspecten die voor huidige renovatieprojecten van belang kunnen zijn. Door historische bronnen te raadplegen, zoals die uit het Nationaal Archief, de Winkel van Sinkel en het archief van Blokhuispoort, kan een duidelijk beeld worden geschetst van het verleden gebruik van dergelijke panden.

Bij renovatieprojecten is het dus essentieel om zowel de technische als de culturele context te begrijpen. Dit helpt om historische functies te behouden, waar mogelijk, en nieuwe functies aan te passen aan de huidige eisen. Het gebruik van kelders, houten wanden en meerdere verdiepingen zijn slechts enkele van de aspecten die voor huidige ontwerpers en bouwers nuttig kunnen zijn. Door historisch georiënteerde analyses toe te passen, kan een verantwoorde en betekenisvolle renovatie tot stand komen.