De verbouwing van historische kelders in Arnhem: Een overzicht van architectonische en functionele ontwikkelingen

De verbouwing van historische kelders in Arnhem is een onderwerp dat aandacht verdient vanwege het rijke architectonische erfgoed en de complexe renovaties die in de loop van de tijd zijn uitgevoerd. De historische gebouwen in Arnhem, zoals het Koepelgevangeniscomplex, het postkantoor en diverse buitenplaatsen, zijn in het verleden omgebouwd om hen geschikt te maken voor nieuwe functies. Deze verbouwingen vonden niet alleen plaats uit functionele noodzaak, maar ook om de historische waarde te behouden. In dit artikel wordt ingegaan op de verbouwingen van historische kelders en gerelateerde ruimtes, met aandacht voor de betrokken architecten, de technische uitvoering en de historische context.

Inhoud en doel van verbouwingen

De verbouwing van historische kelders in Arnhem was vaak gericht op het aanpassen van gebouwen aan nieuwe functies, zoals het veranderen van gevangenissen in musea, kantoren of woonruimtes. In het geval van het Koepelgevangeniscomplex, dat in 1981-1982 gerenoveerd is, ging het bijvoorbeeld om het verwijderen van decoratieve elementen om het gebouw geschikt te maken voor museumdoeleinden. De historische kelders zijn meestal betrokken bij dieper liggende functies, zoals berging of industriële activiteiten, maar ook in woningen en kantoorgebouwen zijn verbouwingen van kelders voorkomen.

In veel gevallen was de verbouwing van historische kelders een onderdeel van grotere projecten, zoals de uitbreiding van buitenplaatsen of de verandering van een industriële ruimte in een woon- of kantoorgebouw. De historische context van Arnhem, met tal van neogotische, neorenaissance- en expressionistische gebouwen, heeft geleid tot verbouwingen die het historische karakter behielden, maar ook aan moderniteit en functionaliteit voldeden.

Architectonische benadering

Een belangrijk aspect van de verbouwing van historische kelders is de architectonische benadering. In de meeste gevallen was er sprake van een respectvolle aanpak, waarbij oude elementen behouden werden en nieuwe toevoegingen zorgvuldig geïntegreerd werden. Zo is bijvoorbeeld de neogotische poort van het postkantoor behouden gebleven, terwijl de interne ruimtes zijn aangepast aan moderne eisen.

De verbouwingen van historische kelders in Arnhem zijn vaak uitgevoerd door gerenommeerde architecten, zoals F.A. Eschauzier, die de Rijnvleugel ontwierp, en W. Diehl, die werkte in de Transvaalbuurt met een mix van Engelse landhuisstijl, ‘Um 1800’-stijl en jugendstil. Deze stijlen vonden hun weg ook in kelders en onderaardse ruimtes, waarbij de aandacht lag voor geveldecoraties, het gebruik van terracotta en de integratie van lichtgevende elementen.

Technische uitvoering en materialen

De verbouwing van historische kelders vereist vaak een combinatie van technische expertise en historische kennis. De gebruikte materialen variëren afhankelijk van de functie van de kelder. In historische gevangenissen, zoals het Koepelgevangeniscomplex, zijn cellen meestal gemaakt van steen of beton en zijn verbouwingen vaak gericht op het behoud van deze materialen.

In woningen en kantoorgebouwen zijn kelders vaak verbouwd met moderne materialen, zoals isolatielagen, glasvezel of betonversterking. Deze materialen worden zorgvuldig gekozen om te voldoen aan huidige bouwnormen, maar ook om de historische structuur niet in gevaar te brengen.

Een specifiek voorbeeld is de restauratie van het landhuis Sonsbeek, waarbij de vroeg-19de-eeuwse landschappelijke aanleg is aangepast door C.E.A. Petzold en H.A.C. Poortman. Deze verbouwingen omvatten ook het herstel van historische kelders en bergingssystemen, die vaak verborgen lagen onder het landschap.

Functie en gebruik

De functie van historische kelders in Arnhem is in de loop van de tijd sterk gewijzigd. In het verleden werden kelders vaak gebruikt voor berging, industriële activiteiten of als onderaardse ruimtes voor gevangenen. In de moderne context worden kelders vaak omgebouwd tot woning- of kantoorruimtes, wanneer het bouwvolume toelaat.

Bijvoorbeeld, in het voormalige distributiegebouw aan de Kerkstraat 23/Pastoorstraat 12 is in de jaren 1920 een kelder verbouwd tot onderdeel van een expressionistisch gebouw met art déco-elementen. Deze verbouwingen maakten de kelders geschikt voor logistieke doeleinden, maar behielden tegelijkertijd hun esthetische waarde.

In andere gevallen, zoals in de buitenplaatsen van Arnhem, worden kelders gebruikt voor berging of als ondersteunende ruimtes voor de hoofdfuncties van het landhuis. In de buitenplaats Sonsbeek, bijvoorbeeld, zijn kelders gebruikt voor het opslaan van tuinmaterialen en hortensia’s, maar zijn deze ruimtes ook aangepast voor moderne tuininstallaties.

Verbouwingen en reguleringen

De verbouwing van historische kelders in Arnhem vindt plaats onder de regels van de gemeente en de Nederlandse bouwvoorschriften. Omdat het vaak gaat om monumentale gebouwen, zijn er extra eisen gesteld aan de aanpassingen. Deze regels kunnen bijvoorbeeld betrekking hebben op het gebruik van historische materialen, de toegang tot de ruimte of de aanleg van ventilatie- en lichtsystemen.

In het geval van het postkantoor, dat is gebouwd in 1888-1889, zijn verbouwingen in 1911 uitgevoerd met dezelfde neogotische stijl. Deze aanpassingen omvatten de uitbreiding van de keldergevels en de aanleg van extra toegangsdeuren. Deze verbouwingen zijn zorgvuldig uitgevoerd om de historische integriteit van het gebouw te behouden.

Restauratie en verjonging

Bij de restauratie van historische kelders in Arnhem speelt ook de verjonging van de ruimtes een rol. In sommige gevallen wordt een kelder verbouwd om hem geschikt te maken voor moderne woon- of kantoorfuncties. Dit betekent vaak het aanleggen van moderne verlichting, het aanpassen van de toegang en het aanbrengen van isolatie.

Een voorbeeld hiervan is de restauratie van het Koepelgevangeniscomplex in 1979-1982. De kelders zijn daarbij gerestaureerd, maar ook aangepast aan de eisen van een museumfunctie. Hierbij is bijvoorbeeld de ijzer- en glasconstructie van de koepel gerestaureerd, terwijl de cellen zijn omgebouwd tot tentoonstellingsruimtes.

Kritische evaluatie van de bronnen

De informatie over de verbouwing van historische kelders in Arnhem is afkomstig uit meerdere bronnen, die grotendeels betrouwbaar zijn aangezien ze afkomstig zijn van een digitale archieftekst van DBNL. Deze bronnen beschrijven uitvoerig de historische context en de technische aspecten van verbouwingen, maar het is belangrijk om te benadrukken dat sommige details niet expliciet worden genoemd.

Een mogelijke beperking is dat niet alle verbouwingen van kelders expliciet genoemd worden in de bronnen. Bovendien is het niet duidelijk of alle verbouwingen van historische kelders in Arnhem volledig gericht zijn op woon- of kantoorfuncties, of dat er ook andere doeleinden zijn. Toch is duidelijk dat architecten, zoals Eschauzier en Diehl, een belangrijke rol hebben gespeeld in de verbouwing van historische gebouwen, inclusief kelderruimtes.

Conclusie

De verbouwing van historische kelders in Arnhem is een interessant onderwerp dat aandacht verdient vanwege de rijke architectonische geschiedenis van de stad. Deze verbouwingen zijn vaak het resultaat van een samenwerking tussen historische kennis, technische expertise en esthetische overwegingen. De historische kelders zijn meestal aangepast aan moderne functies, maar behouden tegelijkertijd hun historische waarde.

De betrokken architecten en bouwmeesters speelden een cruciale rol in het behoud en de verbouwing van deze ruimtes. Met moderne bouwmethoden en historisch respect is het mogelijk om historische kelders te verbouwen tot functionele ruimtes die aan huidige eisen voldoen. Voor homeowners, renovateurs en bouwprofessionals is het belangrijk om dit proces te begrijpen, zodat historische kelders zowel functioneel als esthetisch waardevol kunnen worden.

Bronnen

1. Arnhemse archiefteksten