Archeologisch grondwerk in het kader van bouw- en verbouwprojecten

Bij ieder bouw- of verbouwproject in Nederland kan het noodzakelijk zijn om archeologisch grondwerk uit te voeren. Archeologisch grondwerk betreft onderzoek in de bodem met de doelstelling om erfgoed uit het verleden te herkennen, beoordelen en behouden. Dit is niet alleen wettelijk geregeld, maar ook een maatregel om historische kennis en culturele identiteit in stand te houden. In dit artikel worden de wettelijke verplichtingen, de methoden van archeologisch onderzoek en de rol van gecertificeerde instanties besproken, op basis van actuele informatie uit relevante bronnen.

Inleiding

In Nederland is archeologie een integraal onderdeel van ruimtelijke plannen en bouwprojecten. Tijdens de bouw van woningen, kantoorgebouwen of infrastructuur zoals wegen en spoorlijnen, kan het nodig zijn om grond te verzetten. In de grond kan archeologisch erfgoed aanwezig zijn, zoals resten van vroege nederzettingen, grafvelden of sporen van industriële activiteiten. Deze resten bevatten waardevolle informatie over het verleden en moeten daarom met zorg worden behandeld. Het Europees Verdrag van Malta uit 1992 stelt eisen aan het behoud van archeologische waarden. In 2007 is de Nederlandse Monumentenwet daaraan aangepast, waardoor ruimtelijke ontwikkelingen verplicht rekening moeten houden met archeologisch erfgoed.

Wettelijke verplichting en verantwoordelijkheid

De wettelijke eisen voor archeologisch grondwerk zijn duidelijk gesteld. Iedereen die een bodemingreep wil uitvoeren, dient een archeologisch onderzoek te laten uitvoeren. Dit geldt voor zowel particulieren, bedrijven als overheidsinstanties. De verantwoordelijkheid voor het uitvoeren van archeologisch onderzoek ligt bij de partij die het grondwerk initieert. De kosten van onderzoek en eventuele opgravingen zijn aan deze partij verbonden.

Sinds 1992 is het Europees Verdrag van Malta wettelijk ingeburgerd. Dit verdrag benadrukt het belang van het behoud van archeologische resten en stelt eisen aan het uitvoeren van onderzoek. In Nederland is hierbij ook de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA) van toepassing. Deze norm stelt kwaliteitsborgingseisen voor archeologisch onderzoek en verplicht het gebruik van gecertificeerde archeologische instellingen.

Fasen van archeologisch onderzoek

Archeologisch onderzoek kent verschillende fasen, die niet altijd volledig worden doorlopen. De keuze voor de fasen hangt af van de archeologische verwachting van het plangebied. De volgende fasen worden in de praktijk onderscheiden:

Bureauonderzoek

Het bureauonderzoek is de eerste fase van elk archeologisch onderzoek. Tijdens deze fase worden historische archieven, oude kaarten en bodemgegevens bestudeerd. Ook worden archeologische waarnemingen in de omgeving bekeken om een archeologische verwachting te bepalen. Het doel is om een inschatting te maken van de aanwezigheid van archeologische resten in het plangebied.

Veldwerk

Bij een positieve archeologische verwachting volgt het veldwerk. Dit omvat technieken zoals proeven, grachtproeven of testgravingen. Het veldwerk kan leiden tot het ontdekken van resten in de grond. Als deze resten van betekenis zijn, kan een volledige opgraving volgen. Dit gebeurt onder controle van gecertificeerde archeologen en volgens de KNA-norm.

Opgraving

Bij een opgraving wordt het archeologische erfgoed zorgvuldig blootgelegd en onderzocht. Dit proces vereist specialistisch kennis en technieken om de resten in stand te houden. De opgravingen worden uitgevoerd door gecertificeerde archeologisch onderzoeksbureaus. De resultaten worden vastgelegd en opgenomen in archieven voor toekomstig onderzoek.

Evaluatie en rapportage

Na het onderzoek volgt een evaluatie en rapportage. Deze fase dient om de resultaten te beoordelen en eventuele aanpassingen aan het bouwproject te maken. De gemeente speelt hierin een actieve rol, aangezien zij zorgen voor de verdere onderzoeksresultaten en communicatie met zowel experts als inwoners. De rapportage dient als documentatie voor toekomstige plannen en onderzoek.

Kwaliteit en certificering

Het uitvoeren van archeologisch grondwerk moet door gecertificeerde instanties worden uitgevoerd. Deze instanties moeten werken volgens de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA). Deze norm garandeert dat het onderzoek wordt uitgevoerd op een wetenschappelijke en zorgvuldige manier. Gecertificeerde bedrijven zijn verplicht om protocollen te volgen en toezicht te ondergaan.

Bij het aanbesteden van archeologische werkzaamheden gelden dezelfde Europese regels als voor andere overheidsopdrachten. De uitbesteding gebeurt op basis van een Plan van Aanpak (PvA) of een Programma van Eisen (PvE), waarin de kwaliteits- en inhoudseisen zijn verwoord. Ook wordt waar mogelijk rekening gehouden met de inbreng van lokale deskundigheid, zoals amateurarcheologen en historische verenigingen.

Archeologische resten in Nederland

In Nederland is het archeologische bodemarchief van groot belang. Volgens de beschikbare gegevens liggen ongeveer 99% van alle archeologische resten verborgen onder de grond, op dieptes variërend van enkele decimeters tot meerdere meters. Deze resten vormen een belangrijke bron van kennis over het verleden en zijn van grote betekenis voor de historische identiteit en lokale culturele waarden.

Datering en complextypen

Binnen het archeologische erfgoed in Nederland is een duidelijke indeling mogelijk op basis van datering. In Nuenen bijvoorbeeld zijn er archeologische resten uit verschillende tijden, zoals de Steentijd, Bronstijd, IJzertijd, Romeinse tijd, Middeleeuwen en Nieuwe tijd. De verdeling van resten per periode is als volgt:

Bij de archeologische onderzoeken wordt ook onderscheid gemaakt tussen verschillende complextypen. Deze typen geven aan welk soort erfgoed is ontdekt, zoals nederzettingen, grafvelden, kasteelheuvels of rituele deposities. In Nuenen zijn bijvoorbeeld grafvelden, nederzettingen en kloosters ontdekt. Deze resten vormen een belangrijk onderdeel van de lokale historie en identiteit.

Rol van de gemeente en de inwoner

De gemeente speelt een actieve rol in het behoud en gebruik van archeologisch erfgoed. Niet alleen bij het uitdragen van onderzoeksresultaten, maar ook bij de inrichting van de openbare ruimte. Archeologische resten kunnen bijvoorbeeld worden geïntegreerd in recreatieve of educatieve projecten. Daarnaast is het belangrijk dat inwoners en andere betrokkenen betrokken worden bij de archeologische processen. Zo kan het erfgoed worden gedeeld en ervaren op een betekenisvolle manier.

Verstoringen en archeologische waarde

De archeologische verwachting van een gebied wordt beïnvloed door de mate van verstoring van het bodemprofiel. Verstoringen kunnen ontstaan door afgravingen, egalisaties of andere grondverzetten. De diepte en omvang van deze verstoringen bepalen of een gebied een lage, middelhoge of hoge archeologische waarde heeft. Voor het bepalen van de archeologische verwachting worden gegevens verzameld uit verschillende bronnen, zoals het ARCHeologisch Informatie Systeem (ARCHIS), de Archeologische Monumenten Kaart (AMK) en historische literatuur.

Conclusie

Archeologisch grondwerk is een essentieel onderdeel van bouw- en verbouwprojecten in Nederland. Het is niet alleen wettelijk verplicht, maar ook een maatregel om historische kennis en culturele identiteit te behouden. De uitvoering van archeologisch onderzoek gebeurt door gecertificeerde instanties en volgens wetenschappelijke normen. Het onderzoek kan verschillende fasen omvatten, afhankelijk van de archeologische verwachting van het plangebied.

De rol van de gemeente en de betrokkenheid van inwoners is van groot belang in het verwerken en verwerken van archeologisch erfgoed. Het behoud en gebruik van archeologische resten draagt bij aan de historische kwaliteit en de lokale identiteit. Voor zowel particulieren als professionals in de bouw- en renovatiebranche is het belangrijk om rekening te houden met de wettelijke verplichtingen en kwaliteitsborging bij het uitvoeren van grondwerk.

Bronnen

1. Bouwen & Archeologie
2. Archeologie en Markt
3. Lokale regelgeving: Archeologie
4. Archeologisch onderzoek in de praktijk