Aardewerk en de ontwikkeling van de tegel- en pottenbakkersnijverheid in Nederland

De geschiedenis van aardewerk in Nederland kent een rijke evolutie, verankerd in zowel de technologische als de culturele ontwikkelingen van de zestiende tot de achttiende eeuw. De invloed van buitenlandse keramiek, zoals China, Japan en Italië, was van grote betekenis voor de vorming van een eigen stijl en productie in Nederland. Deze artikel biedt een overzicht van de ontwikkeling van aardewerk en tegelproductie in het land, met aandacht voor de rol van buitenlandse invloeden, technische ontwikkelingen en de economische factoren die tot een bloeiende industriële nijverheid leidden – en uiteindelijk ook tot een afname.

Aardewerk als importproduct en inspiratiebron

Aardewerk in de zestiende eeuw was een kostbaar en exclusief product in Nederland. De meeste voorwerpen kwamen via de VOC (Vereenigde Oost-Indische Compagnie) uit Azië, vooral uit China en Japan. Deze porseleinen en blauw-witte keramiek waren niet alleen functioneel, maar ook symbolisch: zij stonden voor rijkdom, verfijning en internationale handelsverbanden. In 1644 en 1645 werden bijvoorbeeld in Nederland objecten genoemd die “porceleyn, fijn, curieus ende neth geschildert naer de behandichde Vaderlantsche monsters” waren. Dit duidt op een vroege poging om de stijl van het Aziatisch aardewerk te imiteren.

Een belangrijke stap in deze richting werd genomen in 1661, toen de VOC besloot om modellen van aardewerk te laten maken die de vormgeving van het meest gewilde Japans porcelein vertegenwoordigden. Deze modellen werden vervolgens naar Azië gestuurd voor verdere productie. Hierin ligt een belangrijke aanwijzing: aardewerk werd niet alleen gebruikt als een eindproduct, maar ook als een technisch en artistiek middel om de internationale handelsbetrekkingen te ondersteunen.

Ontwikkeling van de inheemse tegelproductie

In tegenstelling tot de Delftsche aardewerkproductie, die vooral gericht was op decoratieve en kunstzinnige objecten, ontwikkelde zich een aparte industriële tegelproductie. Deze tegelindustrie had een praktisch karakter: de tegels werden gebruikt voor vloeren, muren en andere constructieve doeleinden. De tegelproductie was een inheemse nijverheid die in de achttiende eeuw bloeide, maar ook wegvonk door economische en technologische beperkingen.

De tegelproductie vereiste vrij grote werkplaatsen en een goede wateraanvoer voor het "wasschen" en droogproces van de aarde. Daarnaast moesten de grondstoffen, zoals aarde en klei, gemakkelijk beschikbaar zijn. Deze grondstoffen werden vaak uit het buitenland gehaald, bijvoorbeeld uit België, Frankrijk of Duitsland. In de zeventiende eeuw was het nog mogelijk om deze aardewerkproducten te importeren, maar in de achttiende eeuw nam de concurrentie toe en werd er steeds meer geëxperimenteerd met inheemse productie.

De Delftsche aardewerkproductie als aristocratische kunst

Waar de tegelproductie een praktische industriële nijverheid was, was de Delftsche aardewerkproductie eerder een aristocratische kunstvorm. De Delftsche blauw-witte aardewerkproducten, vaak gemaakt in een beperkte opleiding en met een sterke nadruk op decoratieve kwaliteiten, reflecteerden de smaak van de bovenlaag van de maatschappij. Deze productie had een sterke traditie en werd vaak gemaakt in kleine werkplaatsen, waar de kunstenaars en pottenbakkers hun vaardigheden verfijnden.

De Delftsche productie had een gunstige omgeving om te groeien, maar tegelijkertijd was er ook een druk van de concurrentie en van de noodzaak tot massa-productie. De combinatie van kunst en techniek maakte de Delftsche producten bijzonder waardevol. De kleurgevoeligheid en decoratieve techniek werden ontwikkeld tot hoogniveau, ook onder invloed van buitenlandse keramiek.

Invloed van buitenlandse keramiek en industriële ontwikkeling

De invloed van buitenlandse keramiek was niet beperkt tot het decoratieve aspect. In de zestiende eeuw werd ook Italiaans aardewerk, zoals majolica, via Antwerpen in Nederland ingevoerd. Deze producten, gemaakt op wit tinemail en versierd met sterke kleuren, vonden veel aandacht bij de Nederlandse bevolking. De sterke kleuren en frisse uitstraling pasten goed bij de mode en interieurs van de tijd.

In Antwerpen vestigden zich ook Italiaanse ondernemers die deze kunst overnamen en doorgegeven werden aan lokale pottenbakkers. De Liggeren van het Sint Lucasgilde in Antwerpen vermelden zelfs een aanzienlijk aantal geleywerkers en plateelbakkers in de zestiende eeuw. Dit duidt op een sterke industriële groei in het pottenbakkersbedrijf.

De rol van de VOC en het handel in aardewerk

De VOC speelde een centrale rol in de ontwikkeling van aardewerk in Nederland. Niet alleen bracht de compagnie kostbare porseleinen en andere keramiek uit Azië naar Europa, maar zij stimuleerde ook de productie van aardewerk in Nederland. In 1607 werden bijvoorbeeld porceleinen, tapijten en andere exotische objecten geveild in Amsterdam. Deze veilingen gaven pottenbakkers en kunstenaars een idee van de vraag en voorkeuren van de Europese markt.

De succesvolle verkoop van deze objecten leidde tot verdere investeringen in de productie van aardewerk. In 1615 kreeg Delft zelfs toestemming om een veiling te houden, op basis van de ervaring van Amsterdam. Dit toont aan dat de productie en verkoop van aardewerk toenemend georganiseerd en commercieel werd.

De afname van de industriële aardewerkproductie

Hoewel de aardewerkproductie in de zestiende en achttiende eeuw bloeide, was er ook een duidelijke afname in de achttiende eeuw. De tegelindustrie, die eerst in bloei was, kreeg moeite met de concurrentie en de technologische beperkingen. De grondstoffen werden steeds kostelijker en het transport werd ingewikkelder. Buitenlandse invloeden en de noodzaak tot massa-productie hadden ook een negatief effect op de kwaliteit en authenticiteit van de producten.

De Delftsche aardewerkproductie bleef langer in stand, maar ook deze kreeg in de achttiende eeuw een afname te verwerken. De productie werd steeds meer commercieel georiënteerd, wat leidde tot een afname van de kunstzinnige en verfijnde kwaliteiten die het product zo uniek maakten.

Conclusie

De ontwikkeling van aardewerk in Nederland is een spiegelbeeld van de economische, sociale en culturele veranderingen in de zestiende tot achttiende eeuw. De invloed van buitenlandse keramiek, de rol van de VOC en de groei van de inheemse industriële productie hebben allemaal bijgedragen aan de vorming van een unieke nijverheid. De tegelproductie en de Delftsche aardewerkproductie stonden elk voor een andere benadering: de ene voor het praktische en industriële aspect, de andere voor het kunstzinnige en aristocratische. De afname in de achttiende eeuw toont aan dat deze productie niet onveranderlijk was, maar onderhevig aan economische en technologische druk. Toch blijft aardewerk een belangrijk onderdeel van het Nederlandse erfgoed, zowel functioneel als esthetisch.

Bronnen

1. dbnl.org