Erfgoed en grondwerk: regels en praktijkvoorbeelden voor bouw en verbetering

Published by Redactie on juli 16, 2025 | Category grondwerk

Bij projecten gerelateerd aan bouw, renovatie of landbouw op terreinen met archeologisch of cultuurhistorisch erfgoed, zijn er specifieke regels en beperkingen die van toepassing zijn. Deze regels zijn bedoeld om de historische en archeologische waarden te behouden en te beschermen. In dit artikel wordt ingegaan op de wettelijke kaders, praktijkrichtlijnen en voorbeelden van hoe grondwerk kan worden uitgevoerd zonder het erfgoed te schaden.

Erfgoed en grondwerk vormen een complexe combinatie. Terwijl grondwerk vaak essentieel is voor verbeteringen, infrastructurele ontwikkeling of agrarische activiteiten, moet het uitgevoerd worden op een manier die de archeologische en cultuurhistorische waarden niet bedreigt. De regels zijn daarom vaak streng en vereisen duidelijke richtlijnen voor projectontwikkelaars, bouwbedrijven en particulieren die verbeteringen aan hun grond willen uitvoeren.

De kern van de huidige regelgeving ligt in het onderscheid tussen regulier gebruik van archeologische monumenten en activiteiten die als grondwerk worden beschouwd. Regulier gebruik omvat bijvoorbeeld het ploegen tot een diepte van 40 cm in agrarische gebieden, het begrazen van graslanden en het rooien van veldranden. Deze activiteiten mogen zonder vergunning worden uitgevoerd, mits de hoofdbestemming van het terrein intact blijft.

Grondwerk, zoals het afgraven, ophogen, vergraven, egaliseren of diepploegen van gronden, valt echter buiten deze toegestane categorie. Ook activiteiten zoals het indrijven van voorwerpen in de grond (zoals heipalen of boorputten), het aanbrengen van waterhuishoudkundige ingrepen of het aanleggen van dammen, stuwen en sloten, zijn niet toegestaan zonder vergunning. Dit geldt vooral in gebieden die op de gemeentelijke archeologische beleidskaart zijn aangewezen als (zeer) (hoge) archeologische waarde of verwachting.

Grondwerk en archeologische monumenten

Artikel 3 van de lokale regelgeving betreft de regels voor grondwerk in relatie tot archeologische monumenten. Voor regulier gebruik is geen vergunning nodig, mits het overeenkomt met de hoofdbestemming van het terrein. Dit betekent dat bepaalde agrarische activiteiten, zoals het ploegen tot een bepaalde diepte, toegestaan zijn.

Een belangrijke beperking is echter dat grondwerk dieper dan 40 cm onder het maaiveld niet zonder vergunning kan worden uitgevoerd. Dit geldt in het bijzonder in gebieden die op de gemeentelijke archeologische beleidskaart zijn aangemerkt als van betekenis. Binnen een straal van 50 meter rondom archeologische vindplaatsen geldt dezelfde beperking. Ook in gebieden met hoge verwachting en een oppervlakte groter dan 250 m², of in gebieden met middelhoge verwachting en een oppervlakte groter dan 2500 m², zijn activiteiten op diepere niveaus beperkt.

In het geval van Romeins Heerlen (Coriovallum) geldt een nog strengere regel: binnen 50 m² mag geen grondwerk dieper dan 40 cm worden uitgevoerd zonder vergunning. Deze regel is gebaseerd op de hoge archeologische betekenis van het gebied en dient om mogelijke ontdekkingen te beschermen.

Uitzonderingen en toegestane activiteiten

Niet alle activiteiten vallen onder de categorie grondwerk. Er zijn bepaalde uitzonderingen waarbij grondwerk wel is toegestaan, bijvoorbeeld:

Het uitvoeren van sonderingen of grondboringen met een boordiameter van maximaal 10 cm.
Het dichten van een verstoringsgat van maximaal 1 m³.
Begravingen waarbij de bodemingreep niet groter is dan 5 m².
Inpandige veranderingen in een monument, mits deze veranderingen de monumentale waarden niet schaden.
Beheeractiviteiten in een begraafplaats, zoals het plaatsen van graftekens of het bijwerken van opschriften.

In het kader van erfgoedherstel en integratie met waterveiligheid zijn ook bepaalde projecten toegestaan. Bijvoorbeeld het herstel van historische bouwwerken, zoals een hoornwerk aan de Grebbedijk, kan zowel bijdragen aan de waterveiligheid als aan het behoud van het erfgoed. Dit soort projecten vereisen wel een goed doordachte aanpak en vaak samenwerking tussen waterschappen, gemeenten en erfgoedinstellingen.

Van objectgericht naar omgevingsgericht

De monumentenzorg is in de afgelopen jaren sterk veranderd. Er is een verandering van een objectgerichte aanpak naar een omgevingsgerichte aanpak. Dit betekent dat het erfgoed niet langer alleen wordt beschouwd als losstaande monumenten, maar als onderdeel van een groter geheel. De zorg voor individuele monumenten is verlegd naar de zorg voor historische bebouwingsstructuren en cultuurlandschappen.

Hierbij speelt het begrip "stadsgezicht" een belangrijke rol. Een stadsgezicht is een aangewezen gebied dat om culturele en historische redenen van betekenis is. Het beschermen van stadsgezichten gebeurt via het bestemmingsplan, en tot die tijd geldt een vergunningstelsel voor wijzigingen die het gezicht kunnen beïnvloeden.

De modernisering van de monumentenzorg, zoals onder de naam “Modernisering Monumentenzorg” (MoMo) genoemd, richt zich op het behoud van erfgoed door het betrekken van het erfgoed in ruimtelijke processen. Het behoud van het erfgoed is niet langer alleen gericht op het conserveren, maar ook op het ontwikkelen van het erfgoed in combinatie met maatschappelijke en functionele doelen.

Praktijkvoorbeelden

Een concrete praktijk is het herstel en ophoging van het hoornwerk aan de Grebbedijk. Dit project is onderdeel van de versterking van de dijk in het kader van het Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP). Het herstel van het hoornwerk draagt bij aan de waterveiligheid en maakt het mogelijk om de Grebbedijk niet verder te verhogen of verbreiden. Bovendien is er een kans op natuurontwikkeling door de bodemverbetering die het project met zich meebrengt.

Het project is een samenwerking tussen Waterschap Vallei en Veluwe, de Provincie Utrecht en Het Utrechts Landschap. Het toont aan hoe erfgoedherstel, waterveiligheid en natuurontwikkeling samen kunnen worden gebracht. Het is een goed voorbeeld van hoe erfgoed niet alleen bescherming maar ook functionaliteit en duurzaamheid kan bieden.

Overwegingen bij grondwerk op erfgoedterreinen

Voor projectontwikkelaars, bouwbedrijven en particulieren is het belangrijk om duidelijk te weten wat grondwerk precies inhoudt en wat de toegestane activiteiten zijn. Bijvoorbeeld:

Het aanleggen van wegen of parkeerterreinen valt onder grondwerk en vereist een vergunning.
De aanleg of wijziging van watergangen, sloten of greppels is niet toegestaan zonder vergunning.
Het aanbrengen van beplanting of het rooien van diepwortelende planten kan beperkt worden, mits er geen stokken worden verwijderd.
Het verharden van oppervlakken of het aanbrengen van oppervlakteverhardingen is niet toegestaan zonder vergunning.

Bij het plannen van grondwerk op erfgoedterreinen is het belangrijk om eerst de gemeentelijke archeologische beleidskaart te raadplegen. Deze kaart geeft aan welke gebieden van archeologische waarde zijn en welke beperkingen daar gelden. Binnen 50 meter van archeologische vindplaatsen gelden extra regels.

Conclusie

Grondwerk op erfgoedterreinen vereist een verantwoorde aanpak. De regelgeving is bedoeld om archeologische en cultuurhistorische waarden te beschermen, maar tegelijkertijd zijn er ook toegestane activiteiten die kunnen bijdragen aan het gebruik en onderhoud van het terrein. Het is van groot belang dat projectontwikkelaars en particulieren deze regels goed begrijpen en naleven. De huidige richtlijnen onderstrepen de noodzaak van een omgevingsgerichte aanpak, waarbij erfgoed niet alleen wordt beschouwd als losstaande monumenten, maar als onderdeel van een groter geheel.

Projecten zoals het herstel van het hoornwerk aan de Grebbedijk tonen aan dat het mogelijk is om erfgoed, waterveiligheid en natuurontwikkeling te combineren. Dit benadrukt de betekenis van een integrale aanpak bij grondwerk en erfgoedbeheer.