Archeologische vondsten tijdens grondwerken: risico’s en verplichtingen voor bouwprojecten

Published by Redactie on juli 17, 2025 | Category grondwerk

Bij grondwerken voor bouwprojecten is het niet ongebruikelijk dat onverwachte archeologische vondsten aan het licht komen. Deze vondsten kunnen van kleinere objecten, zoals stukjes aardewerk of metalen voorwerpen, tot complexere structuren zoals sloten, palimpsesten, of zelfs middeleeuwse huisplaatsen variëren. In Drenthe en andere regio’s in Nederland zijn talloze voorbeelden bekend van archeologische resten die tijdens grondwerken zijn ontdekt. Voor bouwmeesters, eigenaren, en projectontwikkelaars is het belangrijk om te weten hoe men om moet gaan met dergelijke vondsten en welke juridische verplichtingen er zijn.

Deze artikel behandelt de belangrijkste aspecten van grondwerken en archeologische vondsten, gebaseerd op bestaande regelgeving en gegevens uit eerder onderzoek. De nadruk ligt op verplichtingen, methoden en mogelijke gevolgen van het vinden van archeologische resten tijdens grondwerken.

Grondwerken en archeologische resten

Grondwerken omvatten alle werkzaamheden die in of op de bodem worden uitgevoerd, zoals het uitgraven, afvoeren of verzetten van bodem. Deze werkzaamheden kunnen op verschillende niveaus invloed hebben op archeologische resten. Volgens het Besluit activiteiten leefomgeving zijn grondwerken die zich drie meter of meer onder het maaiveld bevinden beperkt door strafrechtelijke verboden om de grondwaterbescherming en archeologische waarden te behouden. Werkzaamheden in de bovenste drie meter hebben doorgaans weinig invloed op archeologische resten.

Een voorbeeld hiervan is de Valtherschans in Valthe, een schans uit de 17e eeuw die is geslecht en slechts in de bodem is terug te vinden. Bij grondwerken in de omgeving kan het dus mogelijk zijn om resten van historische constructies aan te treffen. Voor projectontwikkelaars betekent dit dat een grondige vooronderzoek is aan te raden, met name in regio’s met een hoge archeologische waarde, zoals Dalen, Beekdalen of het gebied van de Onlanden.

Verplichtingen bij het vinden van archeologische resten

Wanneer tijdens grondwerken archeologische resten worden aangetroffen, geldt er een aantal verplichtingen die volgens de wet moeten worden nageleefd. De belangrijkste verplichting is het melden van de vondst aan de relevante autoriteiten. Dit geldt zowel voor grondwerken die onder vergunning vallen als voor vergunningsvrije activiteiten. De verplichting tot melding is vastgelegd in het Besluit activiteiten leefomgeving (artikel 16.7) en de Archeologische Monumentenwet (artikel 5.1).

Bijvoorbeeld: indien tijdens een bouwproject in Dalen een palimpsest wordt aangetroffen – zoals bij de Molenakkers/de Spil – dient dit direct aan de gemeente te worden gemeld. Een palimpsest is een laagbundel van archeologische resten, waarin meerdere historische periodes zijn aangetroffen. Dit betekent dat de vondst niet alleen van lokale, maar ook regionale of landelijke archeologische betekenis kan zijn. In dergelijke gevallen is het mogelijk dat de werkzaamheden tijdelijk worden gestopt totdat een inschatting is gedaan.

Daarnaast geldt er een verbod op het geheel of gedeeltelijk afgraven van houtwallen, tenzij dit is geregeld in een vergunning of in overleg met de relevante archeologische instellingen. Houtwallen zijn structuren uit de prehistorie, gemaakt van houten palen of stammen, die vaak onder water of in moerassen zijn bewaard gebleven.

Archeologische risico’s en voorzorgsmaatregelen

In bepaalde regio’s, zoals beekdalen en veengebieden, is het risico op het tegenkomen van archeologische resten vrij hoog. In beekdalen zijn rituele deposities, waterwerken, bruggen en veenwegen vaak te vinden. Deze objecten dateren van de steentijd tot de middeleeuwen en zijn vaak van regionale of landelijke archeologische betekenis. Ook in zandrijke gebieden kan men rekenen op het vinden van resten van jagers en verzamelaars uit de paleolithicum- en mesolithicumperiode.

Bijvoorbeeld, in de Drentse beekdalen zijn in de afgelopen jaren meerdere veenwegen aangetroffen. Deze wegen zijn uit de neolithische tot de middeleeuwse tijd en zijn vaak gemaakt van houten stammen of planken. De oudste bekende veenweg in Drente dateert uit het midden-neolithicum en is bij Smeulbranden te vinden. Tijdens grondwerken in dergelijke gebieden is het dus mogelijk om resten van deze historische wegen te ontdekken.

Om dit risico te beheersen is het verstandig om een archeologisch vooronderzoek uit te voeren. Dit onderzoek kan helpen om eventuele archeologische resten te identificeren en de kans op onverwachte vondsten te bepalen. Bij een positieve uitkomst kan een vergunning worden aangevraagd bij de gemeente, waarin de archeologische waarden worden meegenomen.

Constructieve maatregelen bij het vinden van resten

Wanneer tijdens grondwerken archeologische resten worden gevonden, is het belangrijk om deze niet te beschadigen en te beschermden. In sommige gevallen is het mogelijk om de werkzaamheden tijdelijk stil te leggen zodat een archeologisch onderzoek kan worden uitgevoerd. Dit is bijvoorbeeld het geval bij de Valtherschans, waarbij de schans in de bodem is terug te vinden en eventueel in kaart kan worden gebracht.

In andere gevallen kan het verstandig zijn om constructieve maatregelen te nemen om de resten te beschermden. Bijvoorbeeld, bij de bouw van een ondergrondse tank, zoals vermeld in de CVDR3404, is het verplicht om de tank met een laag schoon zand te vullen, zodat eventuele archeologische resten in de omgeving niet worden beschadigd. Ook moet de tank zover ingegraven worden dat er een dekking van ten minste 300 mm boven het mangatdeksel is.

Deze maatregelen zijn bedoeld om zowel de constructie als eventuele archeologische resten te beschermen. Het is verder verplicht om de tank vloeistofdicht te maken en voor te zorgen dat deze niet in een gebied met zwaar verkeer is ingegraven, tenzij er bijzondere maatregelen zijn genomen.

Archeologische waarde en het milieu

De archeologische waarde van een locatie kan ook bepalend zijn voor milieubeschermingsmaatregelen. In het kader van de Archeologische Monumentenwet en het Besluit activiteiten leefomgeving is het verboden om archeologische resten zomaar te verleggen of te vernietigen. Dit geldt met name voor resten die van regionale of landelijke archeologische betekenis zijn.

Bijvoorbeeld, in de Onlanden zijn middeleeuwse huisplaatsen en slotenstructuren aangetroffen die als archeologisch rijksmonument zijn aangewezen. Dit betekent dat bij grondwerken in deze regio extra voorzichtigheid dient te worden betracht. Werkzaamheden moeten zodanig worden gepland dat de archeologische waarden worden behouden en er geen schade aan de resten ontstaat.

Conclusie

Grondwerken kunnen leiden tot het tegenkomen van archeologische resten, waardoor projectontwikkelaars, eigenaren en bouwmeesters zich bewust moeten zijn van de juridische en praktische verplichtingen. Het is verplicht om archeologische vondsten te melden, constructieve maatregelen te nemen om eventuele resten te beschermden en in overleg te treden met relevante autoriteiten.

In regio’s met een hoge archeologische waarde is het aan te raden om een vooronderzoek uit te voeren. Dit helpt om risico’s te bepalen en eventuele onverwachte vondsten te anticiperen. Tijdens de uitvoering van werkzaamheden is het belangrijk om zowel de constructie als eventuele archeologische resten te beschermen, zoals vermeld in de CVDR3404 en het Besluit activiteiten leefomgeving.

Het vinden van archeologische resten tijdens grondwerken is niet alleen een juridische kwestie, maar ook een kans om historische kennis te verrijken. Voor projectontwikkelaars betekent dit dat een goed voorbereid bouwproject niet alleen veilig is, maar ook bijdraagt aan het behoud van het nationale archeologische erfgoed.