Historische inkomsten in oorlogstijd: een verkenning van verraad en financiële compensatie

In het kader van oorlogsvoorbereidingen, onderdrukking en verzet is het verloop van inkomsten en financiële middelen van groot belang geweest om acties te ondersteunen. De analyse van historische gegevens biedt een fascinerende kijk op hoe mensen in oorlogstijd geld verdienden, verloren of gebruikten. In dit artikel wordt ingegaan op een aantal concrete voorbeelden uit de Tweede Wereldoorlog, met aandacht voor de financiële compensatie van verraad, illegale publicaties en de inkomsten van verzetsgroepen. Op basis van de historische context en beschikbare feiten uit betrouwbare bronnen wordt een overzicht gegeven van de rol van geld in het oorlogstijdse verzet en de gevolgen daarvan voor individuen en collectieven.

Inkomsten en compensatie in illegale krantjes

Tijdens de Tweede Wereldoorlog speelden illegale krantjes een essentiële rol in het verzet. Deze krantjes verspreidden nieuws, propaganda en maakten de bevolking bewust van de oorlogshandelingen van de Duitsers. Een van de belangrijkste illegale kranten was De Vonk, die in Den Haag verscheen. Volgens historische gegevens uit Lou de Jong is de opbrengst van deze krant in de oorlogstijd vrij beperkt geweest. De oplage lag rond de 1.500 exemplaren per nummer, waarbij een stuiver betaald moest worden. Aangenomen wordt dat de gemiddelde opbrengst per exemplaar een dubbeltje was, wat zou resulteren in een opbrengst van 150 gulden per nummer.

Over de periode november 1940 tot mei 1941 verscheen het tijdschrift ongeveer 14 nummers, wat een totale opbrengst van 2.000 gulden zou opleveren. Aangezien Den Haag circa 15% van de landelijke opbrengst zou genereren, ligt de totale opbrengst voor de regio rond de 15.000 gulden. Dit is echter een vrij lage opbrengst, aangezien de uitgaven van het Solidariteitsfonds alleen al in het eerste oorlogsjaar al 100.000 gulden bedroegen. In het tweede jaar zijn de uitgaven zelfs gestegen tot 250.000 gulden.

De lage opbrengst van illegale krantjes maakt duidelijk dat deze publicaties niet voldoende waren om de financiële behoeften van het verzet te dekken. Dit betekent dat er andere inkomstenbronnen moesten zijn, zoals particuliere financiering of illegale activiteiten. Eén van de bekende financieringsmethoden was het gebruik van bankiers, zoals Frans van Ophem, die in de oorlogstijd als bankier fungeerde voor verzetsgroepen.

De rol van Frans van Ophem als financier van het verzet

Frans van Ophem speelde een cruciale rol in de financiering van het verzet in Nederland. In de vroege jaren van de oorlog, toen het verzet voornamelijk uit communistische groepen bestond, was Van Ophem een van de weinige personen die bereid was om financiële middelen ter beschikking te stellen. Zijn betrokkenheid bij het verzet maakte hem tot een soort "bankier", zoals hij soms genoemd werd. Later werd Walraven van Hall bekend als de bekende bankier van het verzet, maar in de beginjaren was het vooral Van Ophem die de communistische groepen finaal steunde.

De inkomsten die het verzet uit andere bronnen moest opdoen, zoals illegale krantjes, bleken onvoldoende. Daarom was het belangrijk dat er een centrale financiering mogelijk was. Dit betekende ook dat er sprake was van een organisatie die in staat was om geld te verzamelen, te verwerken en beschikbaar te stellen. Van Ophem leek een essentiële rol te spelen in deze keten.

Verraad en financiële beloningen

Een ander aspect van de financiële structuur tijdens de oorlog betreft de premies die werden uitbetaald voor het verraad van verzetsmensen. In het kader van de Sicherheitsdienst en andere Duitse organisaties werden individuen aangemoedigd om inlichtingen te verstrekken over verzetsmensen. Deze premies waren een krachtige incitief om mensen te verraden.

Een voorbeeld van een dergelijke premie is het bedrag van 250 gulden per communist, wat voor sommige mensen een aanzienlijke inkomstenbron was. Deze premies waren vaak belastingvrij, wat de aantrekkelijkheid nog verder verhoogde. Een persoon die bekend stond als Van Soolingen, had bijvoorbeeld groot belang bij het verraad van communisten. Hij gebruikte de premies om zijn eigen positie te versterken en was betrokken bij meerdere arrestatieacties.

De arrestaties gebeurden vaak met het gebruik van arrestatieteams. Deze teams bestonden uit Duitse en Nederlandse agenten en werden georganiseerd om illegale bijeenkomsten en verzetsactiviteiten te onderbreken. In een van de gevallen werd Harry van der Logt en Hans van 't Veen gearresteerd in de Mijtensstraat. Van der Logt wist nog tijdens zijn afvoer naar de Nassaulaan een boodschap naar zijn familie door te geven, wat aantoont dat hij zijn situatie goed inschatte.

Verraders en hun invloed

Verraders speelden een sleutelrol in de financiële en operationele structuur van de Duitse inlichtingendiensten. Eén van de bekendste verraars was Mozes Brandon Bravo, een Joodse gevangene die als kleermaker in het Oranjehotel werkte. Hij werd door de Sicherheitsdienst aangesteld om briefjes te smokkelen en kreeg daarvoor 50 gulden per week. Dit was een aanzienlijk bedrag, aangezien het gelijk stond aan het dubbele van het loon van een gewone werkman.

Brandon Bravo speelde echter een verradersrol, waarbij hij briefjes doorstuurde naar de Sicherheitsdienst. Zijn betrokkenheid leidde tot meerdere arrestaties en had een negatieve impact op het verzet. Zijn acties maakten duidelijk dat het verraad niet alleen een financiële motivatie had, maar ook een strategische rol speelde in de inlichtingensamenwerking tussen Duitse en Nederlandse agenten.

De financiële impact van verraad

Verraad had niet alleen juridische gevolgen, maar ook financiële. In het geval van Van Soolingen werd zijn verraad aan het licht gebracht door Verheijen, die hem aansprak op de informatie die hij had doorgegeven. Deze openbaarmaking leidde tot een reeks gebeurtenissen die uiteindelijk tot de dood van drie communisten leidden. De financiële beloningen die Van Soolingen had ontvangen, bleken dus niet alleen een persoonlijke beloning te zijn, maar ook een indirecte oorzaak van tragische gebeurtenissen.

De financiële beloningen voor verraad maakten het mogelijk dat individuen zich lieten aanzetten om inlichtingen te verstrekken. In sommige gevallen was dit met goed overleg gedaan, in andere gevallen was het een vorm van verkrachting van de ethiek en de loyaliteit. De impact van deze premies was dus niet alleen persoonlijk, maar ook collectief en politiek.

Conclusie

De financiële situatie tijdens de Tweede Wereldoorlog was complex en had een grote impact op het verzet en de inlichtingendiensten. De inkomsten uit illegale krantjes, de financiering via bankiers zoals Frans van Ophem en de premies voor verraad waren allemaal essentiële onderdelen van het oorlogseconomische systeem. De premies voor verraad maakten het mogelijk om verzetsmensen te identificeren en te arresteren, terwijl de financiering via illegale activiteiten de organisatie en het functioneren van het verzet mogelijk maakte.

De analyse van deze historische gegevens benadrukt de rol van geld in oorlogstijd en de invloed die financiële beloningen konden hebben op individueel en collectief gedrag. Het is duidelijk dat het verraad en de financiering twee kanten van hetzelfde oorlogsmunstje waren: de ene kant dreef tot acties, de andere tot passiviteit of medewerking. Deze complexiteit maakt de studie van de oorlog een rijke bron van inzicht in de menselijke motivatie en de economische dynamiek van crisissituaties.

Bronnen

1. Rudi Harthoorn