Archeologische inzichten in bakstenen funderingen en hun rol in middeleeuwse bouwtechnieken

Published by Redactie on juli 21, 2025 | Category fundering

Bij archeologische ondernemingen in de historische steden van Nederland, zoals Amersfoort, Leiden en Alkmaar, zijn verschillende vondsten gedaan die betrekking hebben op de funderingstechnieken en materialen die in de middeleeuwse bouw gebruikt werden. Deze inzichten zijn van groot belang voor het begrip van de bouwhistorie en kunnen ook inzichten bieden voor huidige renovaties en reconstructies. In dit artikel worden de vondsten en technieken beschreven, met een nadruk op het gebruik van bakstenen in funderingen en de rol van archeologisch onderzoek in het begrijpen van deze historische bouwmethoden.

Archeologische vondsten en hun context

In de Muurhuizen in Amersfoort zijn delen van de fundering van de middeleeuwse verdedigingstoren Rommelenburg en de eerste stadsmuur blootgelegd. Deze ontdekkingen zijn gedaan tijdens het vervangen van de kademuur. De archeologen van het Centrum voor Archeologie hebben hierbij aangetoond dat het muurwerk van Rommelenburg ongeveer 60 cm dik is en sporen van reparaties en aanpassingen toont. Het onderzoek bevestigde het vermoeden dat Rommelenburg rond 1300 is gebouwd als onderdeel van de eerste stadsmuur. De funderingen zijn gemaakt van dezelfde bakstenen als die van de stadsmuur.

In Leiden is bij graafwerkzaamheden voor een plantsoen een muurwerk blootgelegd. De muren zijn onderzocht en in kaart gebracht, en bestaan uit hergebruikt bouwmateriaal uit de 14de eeuw. De ligging van deze muren wijst op de mogelijkheid dat het gaat om de fundering van de korenmolens ’t Kalf en de Oranjeboom. Deze vondsten tonen aan dat funderingen niet alleen dienen om gebouwen te ondersteunen, maar ook om historische contexten en functies te onthullen.

Funderingstechnieken in middeleeuwse bouw

De funderingstechnieken die in de middeleeuwse bouw werden gebruikt, waren afhankelijk van de ondergrond en de beschikbare materialen. In de steden zoals Alkmaar en Dordrecht zijn verschillende methoden ontdekt, waaronder funderingen op slieten, bakstenen funderingen en funderingen op staal. Deze technieken zijn ontwikkeld om te voldoen aan de eisen van stabiliteit en duurzaamheid in een tijd waarin de bouwmaterialen en technologie beperkt waren.

Een veel voorkomende methode was het gebruik van slietenfunderingen. Deze bestonden uit korte stammetjes van elzen- of berkenhout die in de grond werden geslagen. Deze stammetjes versterkten de grond en voorkwamen dat de fundering zou zinken. Bovenop deze slieten werden vaak een of meerdere lagen van dwars- of kruislings gelegde stammetjes geplaatst, waarna de funderingsmuur kon worden gebouwd. Deze techniek werd vanaf de 12e tot de 15e eeuw toegepast en had het voordeel dat het houtwerk vrij was van de bodem, waardoor de kans op houtrot verminderde.

In Alkmaar zijn bakstenen funderingen gevonden die vooral vanaf de 14e eeuw werden gebruikt. Deze funderingen zijn dikker en zwaarder dan de slietenfunderingen en werden vaak gebruikt voor meer zware constructies. Een voorbeeld is de fundering onder het Waagplein, gedateerd uit de tweede helft van de 14e eeuw. Bovenop deze funderingen werd soms ook een houten plank gelegd die diende als ligger voor de wanden. Deze methode gaf extra stabiliteit en ondersteuning aan de muren.

Rol van archeologie in het begrijpen van funderingen

Archeologisch onderzoek speelt een cruciale rol in het begrijpen van historische funderingstechnieken. Bij het vrijgraven en onderzoeken van funderingen worden niet alleen de materialen en constructie methoden blootgelegd, maar ook de historische context en functies van de gebouwen. In het geval van de funderingen in het Binnenhof in Leiden, bijvoorbeeld, is archeologisch onderzoek van essentieel belang geweest om de structuur en functie van de zijkapel te begrijpen. De oude bakstenen uit 1289 en de steunberen die tegen de gevel gemetseld waren om de druk op te vangen, geven inzicht in de bouwpraktijken van die tijd.

Archeologen werken vaak samen met bouwhistorici om de vondsten te interpreteren. Bouwhistorici zoals Ronald Stenvert analyseren de opstaande delen van gebouwen en zoeken naar bouwsporen, muurverbanden en naden. Deze analyses helpen om een chronologie van de bouwactiviteiten op te stellen en te begrijpen hoe gebouwen zijn veranderd in de loop der tijd.

Vondsten in Dordrecht en hun betekenis

In Dordrecht zijn ook interessante vondsten gedaan die betrekking hebben op funderingstechnieken. De snelle zeespiegelstijging aan het begin van het Holoceen heeft geleid tot een toegenomen grondwaterspiegel, wat heeft geleid tot het ontstaan van veenkussens. Deze omstandigheden hebben invloed gehad op de funderingstechnieken, omdat het bouwen op zachte grond extra maatregelen vereiste.

In Dordrecht zijn muren gevonden die ondersteund werden door natuurstenen, maar ook muren die direct op de ondergrond waren geplaatst. Deze variatie in funderingstechnieken toont aan dat de bouwers in Dordrecht flexibel waren en aanpasten aan de lokale omstandigheden. De slietenfunderingen in Dordrecht zijn bijzonder goed onderzocht en geven inzicht in de manier waarop middeleeuwse bouwers met de uitdagingen van hun omgeving omgingen.

Funderingstechnieken in de 16e eeuw

De funderingstechnieken zijn in de 16e eeuw verder ontwikkeld. In Alkmaar zijn bakstenen funderingen gevonden die bijvoorbeeld bestonden uit zes baksteenlagen met twee vertandingen. Deze funderingen werden vaak gebruikt voor zware constructies en gaven extra stabiliteit. In de westelijke helft van de proefsleuf aan de Houttil zijn funderingen gevonden die bestonden uit brede eiken planken die in de lengte waren gelegd en rustten op reeksen ingeheide slieten van 1,3 meter lang. Deze techniek gaf extra ondersteuning en verhoogde de stabiliteit van de gebouwen.

De funderingstechnieken in de 16e eeuw zijn ook van belang voor het begrijpen van de bouwpraktijken van die tijd. De datering van deze funderingen is vaak gebaseerd op het baksteenformaat en het aanwezig zijn van gaten voor staanders. Deze informatie helpt om de bouwperiode te bepalen en te begrijpen hoe gebouwen zijn veranderd in de loop der tijd.

Conclusie

De archeologische vondsten van bakstenen funderingen in steden zoals Amersfoort, Leiden, Alkmaar en Dordrecht geven belangrijke inzichten in de bouwpraktijken van de middeleeuwse en vroege moderne tijd. Deze vondsten tonen aan dat funderingstechnieken afhankelijk waren van de ondergrond, de beschikbare materialen en de functie van de gebouwen. De slietenfunderingen, bakstenen funderingen en funderingen op staal waren allemaal technieken die werden gebruikt om stabiliteit en duurzaamheid te garanderen.

Archeologisch onderzoek en samenwerking met bouwhistorici zijn essentieel voor het begrijpen van deze historische bouwmethoden. Deze inzichten zijn niet alleen van belang voor de bouwhistorie, maar ook voor huidige renovaties en reconstructies. Het begrijpen van de historische funderingstechnieken kan helpen bij het behoud en de restauratie van oude gebouwen en bij het ontwikkelen van nieuwe bouwmethoden die afgestemd zijn op de historische context.