Droogte en archeologie: het gevaar voor funderingen en archeologische vondsten

Published by Redactie on juli 21, 2025 | Category fundering

De droogte die Nederland in de afgelopen jaren getroffen heeft, heeft niet alleen schade aangericht aan de natuur, de landbouw en de economie, maar ook een ernstige impact op het archeologisch erfgoed. Het dalende grondwaterpeil ondermijnt de funderingen van monumentale gebouwen en bedreigt archeologische vondsten die in de bodem begraven liggen. Voor zowel historische erfgoedbeheerders als archeologen is dit een kritieke ontwikkeling. Deze schade is vaak onherstelbaar en kan leiden tot verlies van historisch bewijsmateriaal dat slechts eenmalig is. In dit artikel wordt ingegaan op de mechanismen waarlangs droogte het archeologische erfgoed aantast, hoe het de funderingen van monumenten ondermijnt en wat de maatregelen zijn om dit probleem tegen te gaan.

Het gevaar van het dalende grondwater

Het grondwaterpeil speelt een cruciale rol in de bewaring van archeologische resten, vooral in vochtige en zachte bodems. In natte bodems, zoals veen- of kleigronden, zijn archeologische vondsten vaak goed bewaard door de afwezigheid van zuurstof en vocht. Deze omstandigheden verhinderen biologische en chemische afbraakprocessen. Wanneer het grondwaterpeil echter dalend is, komt dit archeologische materiaal in aanraking met zuurstof en droogte, wat leidt tot snelle en irreversibele schade.

In Oost-Nederland is dit probleem vooral zichtbaar. De droogte, versterkt door klimaatverandering, brengt de funderingen van monumentale gebouwen in gevaar. Bijvoorbeeld in Borne (Overijssel) is een vroegmiddeleeuwse kerk getroffen door scheuren en verzakking, terwijl in Fryslân onder een 18e-eeuwse kirk een nieuwe fundering gelegd moest worden, met een kost van circa 300.000 euro. De ondergrond, die meestal bestaat uit zand, wordt in droge omstandigheden instabiel en kan schuiven of inklinken.

De impact van dalend grondwater is niet alleen zichtbaar bij funderingen. Ook archeologische vondsten in de bodem, zoals Romeinse kleding, oude visfuiken en houten palen, komen in aanraking met zuurstof en kunnen uiteenvallen. In Aartswoud, West-Friesland, zijn bijvoorbeeld houten palen uit de bronstijd al bijna volledig vergaan door de daling van het grondwater. De archeologische resten die in de jaren zeventig nog goed bewaard waren, zijn tegenwoordig vaak niet langer te herkennen.

Droogte en monumentale funderingen

Funderingen van historische gebouwen, zoals kerken, kastelen en landgoederen, zijn meestal gemaakt van hout of steen en zijn ontworpen voor specifieke bodem- en wateromstandigheden. In de afgelopen jaren is duidelijk geworden dat de droogte ook leidt tot schade aan monumentale funderingen in het hoger gelegen oosten van Nederland, waar het meestal niet het geval was. Daar wordt de ondergrond instabiel door schuiven of inklinken van zandgronden.

De droogte heeft ook een negatieve impact op historisch groen en parken. In 2018 meldde 80 procent van de landgoed- en kasteeleigenaren schade aan hun historisch bos of tuin. Deze schade is inmiddels alleen maar toegenomen. Planten en bomen die duizenden jaren lang in bepaalde omstandigheden hebben geplast, kunnen nu wegens veranderde grond- en watercondities niet langer overleven. Dit heeft ook indirecte gevolgen voor monumentale funderingen, want wortels die verder groeien kunnen de bodemstructuur veranderen en daarmee de stabiliteit van de fundering ondermijnen.

Archeologische vondsten in gevaar

Het dalende grondwaterpeil heeft ook gevolgen voor archeologische vondsten die zich in natte bodems bevinden. In zulke omstandigheden is organisch materiaal zoals hout of botresten goed bewaard, omdat er weinig zuurstof aanwezig is. Wanneer de bodem uitdroogt, raken deze materialen bloot aan zuurstof, wat snelle oxidatie en biologische afbraak teweegbrengt. Dit proces kan leiden tot volledig verdwijnen van archeologische resten.

Bijvoorbeeld in de Flevopolder zijn scheepswrakken uit de dertiende tot twintigste eeuw in gevaar. Deze wrakken liggen in natte kleigrond en kunnen uiteenvallen als de klei uitdroogt. In 2019 zijn drie wrakken met een laag folie bedekt om het grondwater te behouden en verdamptie tegen te gaan. Deze methode is echter niet overal toepasbaar, vooral niet bij wrakken die dicht onder het grondoppervlak liggen, waar er te weinig grond is om water vast te houden.

Verder zijn ook terpen en wierden in gevaar. Deze landvormen bevatten schatkamers van archeologische resten, goed bewaard door de vochtige omstandigheden. Een voorbeeld is Schokland, een voormalig eiland en UNESCO Werelderfgoed. Door drooglegging dreigde het eiland in te klinken, maar een hydrologische zone heeft dit proces gestopt. Toch blijft de dreiging bestaan, zeker in het licht van klimaatverandering.

Droogte en de zichtbaarheid van archeologische resten

Hoewel de droogte vooral negatieve gevolgen heeft, zijn er ook enkele positieve effecten. Bijvoorbeeld in drogere bodems zijn archeologische resten vaak beter zichtbaar. Door satellietbeelden en luchtopnames kunnen archeologen grotere kleurverschillen waarnemen. Archeologische resten hebben vaak een andere samenstelling dan de omringende bodem en zijn daardoor donkerder. Wanneer de bodem minder vocht vasthoudt, steken deze resten sterker af. Dit maakt het mogelijk om verdwenen gebouwen of oude vestingmuren opnieuw te ontdekken of herontdekken.

Een voorbeeld is de zichtbaarheid van plattegronden van oude gebouwen. Op plekken waar vroeger muren hebben gestaan, verdort het gras sneller en zijn de kleurverschillen zichtbaar vanuit de lucht. Deze zichtbaarheid helpt bij het lokaliseren van archeologische vondsten en ondersteunt de zoektocht naar nieuwe opgravingen.

Mogelijke oplossingen en maatregelen

Het enige reële antwoord op het dalende grondwaterpeil en de daarmee gepaard gaande archeologische schade is het verhogen van het grondwaterpeil. Dit kan gerealiseerd worden via hydrologische zones, zoals in het geval van Schokland, of door waterbeheer te herzien. Echter, het verhogen van het grondwaterpeil is niet altijd praktisch of wenselijk, omdat landbouw en drinkwaterwinning ook afhankelijk zijn van de grondwaterstand.

Landbouw, bijvoorbeeld, profiteert vaak van een lage grondwaterstand, omdat gewassen beter kunnen groeien in drogere bodems. Het verhogen van het grondwaterpeil kan dus conflicten met agrarische belangen opleveren. Het is daarom belangrijk om te bepalen waar de archeologische schatten het meest kwetsbaar zijn en hoe deze plekken het best beschermd kunnen worden.

Een andere oplossing is het bedekken van archeologische vondsten met een laag folie of andere materialen om verdamptie van het grondwater te beperken. Deze techniek is succesvol gebleken in de Flevopolder, maar niet overal toepasbaar. Het is daarom nodig om per locatie te bepalen welke maatregel het meest effectief is.

Conclusie

De droogte heeft gevolgen voor veel aspecten van het leven in Nederland, maar de impact op het archeologische erfgoed is vaak vergeten of onderschat. Het dalende grondwaterpeil ondermijnt de funderingen van monumentale gebouwen en bedreigt archeologische vondsten die in de bodem begraven liggen. Deze schade is vaak onherstelbaar en kan leiden tot verlies van historisch bewijsmateriaal. Het is daarom van groot belang om waterbeleid en archeologisch erfgoedbeheer te koppelen en maatregelen te nemen om het grondwaterpeil te stabiliseren.

De droogte is geen tijdelijk fenomeen, maar een langdurig gevolg van klimaatverandering. Het is daarom belangrijk dat beleid en praktijk zich aanpassen aan deze nieuwe realiteit. Zowel archeologen, erfgoedbeheerders als waterautoriteiten moeten samenwerken om het archeologische erfgoed te behouden en toekomstige generaties nog toegang te geven tot het tastbare verleden van Nederland.