De geschiedenis van funderingen in Nederland: Van houten palen tot moderne technieken

Published by Redactie on juli 22, 2025 | Category fundering

De fundering van een gebouw is de basis van elke constructie. In Nederland, met zijn moerassige grond en rivierdelta's, is het vinden van een betrouwbare ondergrond altijd een uitdaging geweest. Gedurende de geschiedenis zijn verschillende funderingstechnieken ontwikkeld om deze uitdagingen te overwinnen. Deze artikelen beschouwt de evolutie van funderingstechnieken in Nederland, van de vroege gebruik van houten paal- en slietenfunderingen tot moderne oplossingen zoals groene paaltechnologie. Daarnaast wordt ingegaan op de specifieke toepassingen in historische steden zoals Gouda, waar bodemdaling en veenbodem een grote rol spelen in de keuze van funderingsmethoden.

Vroege funderingstechnieken in het oude Nederland

In de 13e en 14e eeuw werd in het westelijke en moerassige deel van Nederland vooral in hout gebouwd. De constructie was vaak op palen gefundeerd die in de grond werden gestoken. Deze palen vormden een fundament waarop de gevels en dakconstructies werden bevestigd. Dit type fundering was goed geschikt voor lichte constructies en was eenvoudig uit te voeren met de beschikbare middelen.

Toen de bouw in steen begon, zoals bij kerken en verdedigbare huizen, moest er een draagconstructie in de grond worden aangebracht. Tot ongeveer 1275 werd hiervoor een "bouwvlot" gebruikt. Deze bestond uit dwarsliggende paaltjes en in de lengterichting van de muren lopende lange palen. Deze oplossing had echter het nadeel dat het "drijvend" karakter van het vlot het risico op verzakking vergrootte. In de 14e eeuw werd daarom de zogenaamde slietenfundering ontwikkeld.

Slieten zijn korte, dunne houten paaltjes die naast elkaar in de grond werden geslagen. Deze werden overdekt met kruislings gelegde houten stammetjes en planken. Hierop kon het bouwwerk worden geplaatst. Een verbetering was het aanbrengen van een raamwerk aan de bovenzijde, waarmee de paaltjes bij elkaar werden gehouden. Dit gaf meer stabiliteit aan de constructie en verminderde het risico op scheefstand of verzakking. Deze vorm van fundering is een van de oudste vormen van fundering op palen en is vaak aangeduid als "fundering op huiden".

De term "fundering op huiden" is een historisch begrip binnen de bouwkunde. Het wordt vaak verward met moderne funderingstechnieken, maar duidt op ondiepe funderingen waarbij constructies zijn geplaatst op de directe ondergrond, eventueel met grondverbetering. Deze techniek is vooral bekend in historische steden zoals Gouda, waar de bodem van veen afkomstig is en waar funderingen meezakken met de bodem. De term "huiden" is afgeleid van een oude methode genaamd "heien", waarbij een laag van klei, baksteen en puin in de grond werd aangebracht en aangestampt. De doelstelling was om een stabiele basis te creëren voor het gewicht van het gebouw.

Grondverbetering en slieten in de 13e eeuw

In de 13e eeuw werd de slietenfundering ook al toegepast bij de bouw van kerken en andere historische gebouwen. De slieten werden door de grond gedreven, wat leidde tot een vorm van grondverdichting. De paaltjes plakten aan de omringende grond, wat hun draagkracht verhoogde. Het nadeel was echter dat de paaltjes gemakkelijk konden wijken, wat leidde tot vervormingen in het metselwerk. Deze techniek was goed geschikt voor lichte constructies, maar minder geschikt voor zware of permanente bouwwerken.

In de 14e eeuw werd een verfijning ingevoerd: het afvlakken van de bovenkant van het vlot door dikke gekloofse planken. Hierdoor werd de oppervlakte gelijkmatig en beter geschikt voor het bouwen. Later, aan het eind van de 14e eeuw, ontwikkelde men een nog betere methode. De slieten werden nu geheid tussen een roosterwerk van aan elkaar genagelde ronde eiken stammen in de lengterichting. Op bepaalde afstanden werden korte dwarsliggende rondhouten geplaatst, wat de stabiliteit verder verbeterde.

Historische toepassing in steden als Gouda

De stad Gouda is een goed voorbeeld van een historische stad waar funderingen op huiden werden gebruikt. De bodem in Gouda bestaat voornamelijk uit veen, wat een zeer losse en onstabiele ondergrond vormt. Historische woningen en gebouwen uit de 16e tot de 20e eeuw zijn hier vaak niet op palen gefundeerd, maar op staal of op huiden en zakken. Hierdoor zakte het maaiveld jaarlijks mee met de bodem, wat leidde tot overlast bij regenbuien en andere hydrologische veranderingen.

De gemeente Gouda heeft dit probleem al jaren geconfronteerd. In het verleden werd het waterpeil meerdere malen verlaagd om wateroverlast te voorkomen. Echter, de afgelopen decennia wordt het waterpeil niet meer aangepast om droogstand van houtenpaalfunderingen te voorkomen. Het maaiveld ligt nu op sommige plaatsen nog maar enkele centimeters boven het grachtenpeil, wat bij hevige regenbuien snel overlast veroorzaakt.

Om dit probleem aan te pakken, is een coalitie opgericht, waaronder de gemeente Gouda, het KCAF, Hoogheemraadschap van Rijnland, Rijkswaterstaat Water Verkeer en Leefomgeving, en de Technische Universiteit Delft. Deze samenwerking, genaamd "Stevige Stad op Slappe Bodem", verkent oplossingen voor bodemdaling. De uitkomsten van deze coalitie kunnen ook voor andere historische binnensteden bruikbaar zijn, aangezien meerdere steden met vergelijkbare uitdagingen kampen.

Technische uitleg van funderingen op huiden

De term "fundering op staal" verwijst naar de funderingstechniek waarbij constructies niet op palen zijn gefundeerd, maar op de directe ondergrond zijn geplaatst, eventueel met grondverbetering. Deze techniek is vaak verward met de term "fundering op huiden", die in de historische bouwkunde vaak wordt gebruikt. In dit context wordt bedoeld dat de fundering meezakt met de bodem en niet op een vaste grondslag is gefundeerd.

Deze techniek is vooral gebruikt in steden met een veenbodem, zoals Gouda. Hierdoor ontstond een continue bodemdaling, die in de loop van de eeuwen leidde tot veranderingen in het maaiveld. In sommige gevallen was het nodig om het waterpeil te verlagen om overlast te voorkomen, maar dit had ook nadelige gevolgen voor houten paalfunderingen, die onder droogstand konden gaan rotten.

Problemen en herkenning van funderingsproblemen

Funderingsproblemen kunnen zich op verschillende manieren openbaren. Een van de duidelijkste tekenen is wanneer een huis verzakt of scheef staat. Dit komt vaak voor bij funderingen met houten palen en een grondwaterstand die lager is dan de houten paalkoppen. Testen bij bezichtiging of de vloer scheef loopt kan doen door er een knikker op te leggen. Ook het controleren of de vloer horizontaal ligt of de drempels bij de deuren horizontaal liggen kan helpen bij het herkennen van funderingsproblemen.

Andere tekenen zijn brede scheuren in gevels, binnenmuren of vloeren. Breken van meer dan een paar millimeter zijn een teken van scheefstand of verzakking. Ook klemmen ramen of deuren kunnen wijzen op scheefstand. Verder kunnen schade aan leidingen of vervormingen van leidingen wijzen op verzakking, omdat leidingen niet altijd meebuigen met de veranderingen in de structuur.

Een huis dat lager ligt dan het trottoir of lager dan de andere huizen in de directe omgeving kan ook wijzen op verzakking. In sommige gevallen is de scheefstand van het huis niet zichtbaar, maar is het maaiveld lager geworden.

De oorzaken van funderingsproblemen zijn vaak historisch. Vóór 1970 werden veel huizen op houten palen gefundeerd, waarvan de grondwaterstand lager lag dan de paalkoppen. Hierdoor kon het hout gaan rotten en het huis verzakken. In sommige gevallen werd het grondwaterpeil bewust verlaagd door waterschappen, wat leidde tot verder verslechtering van de fundering. Ook te korte palen in gebieden waar de vaste grondslag zeer diep zit, kunnen leiden tot verzakking. Dit was vaak het geval bij oudere huizen vóór 1950.

Modernisering van funderingstechnieken

In de loop van de 20e eeuw zijn funderingstechnieken steeds verder ontwikkeld. In de 20e eeuw werden groene paaltechnieken ontwikkeld, die een duurzame en flexibele oplossing bieden voor funderingen op losse grond. Groene palen zijn gemaakt van houten palen die in de grond worden geheid en die daarmee de belasting van het gebouw kunnen dragen. Deze techniek is vooral geschikt voor losse en moerassige grond, zoals veenbodems.

De keuze van de juiste funderingsmethode hangt af van verschillende factoren, zoals het gewicht van het gebouw, de aard van de ondergrond en de beschikbare technieken. In zandrijke gebieden kan een fundering op de eerste zandlaag voldoende zijn, zoals bij een tuinhuisje. Voor zwaardere constructies is vaak een fundering op de tweede of zelfs derde zandlaag nodig.

Conclusie

De geschiedenis van funderingen in Nederland is een rijke en diverse geschiedenis van bouwpraktijken, van de vroege gebruik van houten paal- en slietenfunderingen tot moderne technieken zoals groene paaltechnologie. In historische steden zoals Gouda speelden bodemdaling en veenbodems een grote rol in de keuze van funderingsmethoden. De term "fundering op huiden" is een historisch begrip dat vaak verward wordt met moderne funderingstechnieken, maar duidt op ondiepe funderingen waarbij constructies zijn geplaatst op de directe ondergrond, eventueel met grondverbetering.

Door de jaren heen zijn funderingstechnieken verder ontwikkeld, waardoor huizen steeds beter afgestemd kunnen worden op de omgeving en de ondergrond. Tegenwoordig zijn er veel moderne oplossingen beschikbaar, die zowel duurzaam als betrouwbaar zijn. Het begrip van de geschiedenis van funderingstechnieken is essentieel voor woningeigenaars, bouwprofessionals en historici, omdat het helpt bij het herkennen en begrijpen van de complexiteit van ondiepe funderingen in historische contexten.

Bronnen

geschiedenis