Funderingsmethoden en historische ontwikkelingen bij kerken: van slieten tot huiden in de legende

Published by Redactie on juli 22, 2025 | Category fundering

De fundering van een gebouw is de basis van elk constructieproject. Ze bepalen de stabiliteit, duurzaamheid en toekomstbestendigheid van het gehele bouwsel. Bij historische gebouwen, zoals kerken, speelt de fundering niet alleen een technische rol, maar ook een historische en culturele. Deze artikelenkaart de verschillende funderingsmethoden die gebruikt werden bij oude kerken, met een aandacht voor de legende om koeienhuiden en de technische realiteit van paalfunderingen en slieten. Bovendien worden mogelijke problemen en aanpassingen besproken, zowel uit technisch als historisch perspectief.

Funderingsmethoden bij oude kerken

Slietenfundering

Een van de oudste funderingsmethoden die gebruikt werden in de middeleeuwen was de zogenaamde slietenfundering. Dit bestond uit kleine houten paaltjes die in groten getale in de grond werden gedreven. Deze slieten vormden een soort "grondverdichting" en gaven stabiliteit aan de constructie. Deze methode werd bijvoorbeeld gebruikt bij de fundering van een deel van de Oude Kerk in Amsterdam in de tweede helft van de dertiende eeuw. Daar werden slieten van berken- of elzenhout gebruikt, gevolgd door een dubbele rij stammen en een eikenhouten plaat, waarop direct metselwerk werd uitgevoerd.

Het nadeil van slietenfundering lag echter in de relatieve zwakheid van de constructie. De slieten bleven slechts "plakken" aan de omringende grond, zonder stevige ondersteuning op een zandplaat of vaste bodem. Hierdoor konden vervormingen ontstaan in het metselwerk, zoals scheuren en scheefstand. Later werd de methode verbeterd door het gebruik van een roosterwerk van rondhouten om de slieten bij elkaar te houden. Toch bleef het probleem bestaan dat de slieten bij inklinking van de grond mee zakten, wat opnieuw tot funderingsproblemen leidde.

Paalfundering

Een andere vorm van fundering, die vaak wordt verward met de slietenmethode, is de paalfundering. Deze methode bestond uit langere houten palen die dieper in de grond werden gestoken, tot aan een vaste laag. De palen droegen het gewicht van het gebouw en verschaften een betere stabiliteit. In sommige gevallen werden deze palen gemaakt van houtsoorten die beter bestand waren tegen rottende processen, zoals eiken of larch.

Een bekend voorbeeld van paalfundering is te vinden bij oudere kerken in natte gronden, zoals veen- of kleigrond. In die gevallen was het onmogelijk om direct op de grond te bouwen. De paalfundering gaf hier de nodige stevigheid. Echter, ook deze methode had tekortkomingen. Zo kon een te korte paal of een verlaagd grondwaterpeil leiden tot verrotting van de paalkoppen, waardoor het gebouw kon verzakken. Dit is vaak het geval bij oude huizen en kerken die voor 1970 zijn gebouwd.

De legende van koeienhuiden als fundering

Een veelgehoorde legende luidt dat oude kerken, zoals die in Delft, zijn gefundeerd op koeienhuiden. Het verhaal gaat dat deze huiden als ondergrond werden gebruikt om het bouwen droog te kunnen uitvoeren. Dit zou ook de reden zijn geweest voor de scheefstand van de toren van de kerk.

Deze bewering is echter een mythe. Tijdens een wetsdebat in de Tweede Kamer werd de bewering onderzocht door minister Sybilla Dekker. Haar conclusie was dat er geen enkele archeologische of historische aanwijzing bestaat voor het gebruik van koeienhuiden als funderingsmateriaal in Nederland. Bovendien zouden deze huiden, gezien hun organische aard, goed bewaard moeten zijn gebleven door het grondwater. Omdat er geen sporen van dergelijke huiden zijn gevonden in enig funderingsonderzoek, is het verhaal afkomstig van de rijk der fabelen.

De oorsprong van het verhaal is mogelijk te vinden in het verkeerd begrepen gebruik van het oude woord huijen, wat heien betekent. In sommige gevallen werden huiden wel gebruikt in de funderingsput, maar niet als fundament, maar om droog te kunnen werken. Dit is een belangrijk verschil: het gebruik van huiden was een tijdelijke maatregel, niet een vaste bouwtechniek.

Funderingsproblemen bij historische kerken

Hoewel de oude funderingsmethoden technisch geavanceerd waren voor hun tijd, kunnen ze nu leiden tot problemen. De oorzaak ligt vaak in veranderingen in het grondwaterpeil of in de aard van de grond zelf. Bijvoorbeeld:

Verzakkingen: Wanneer houten palen verrotten of inklinken, kan het gebouw verzakken. Dit is te herkennen aan scheefstanden, brede scheuren in muren en vervormde deuren of ramen.
Grondwaterstand: Een te lage grondwaterstand kan ertoe leiden dat paalkoppen boven het water terechtkomen, waardoor ze verder gaan rotten. Dit is een van de belangrijkste oorzaken van funderingsproblemen in historische gebouwen.
Aanpassing van de grond: In sommige gevallen is de grond veranderd door aangevulde grond of verlaagde waterstanden. Dit kan leiden tot een ongelijke belasting op de fundering.

Deze problemen zijn niet uitsluitend beperkt tot kerken. Veel oude huizen, vooral die in natte gronden, kunnen dezelfde funderingsproblemen vertonen. Het is daarom belangrijk dat bij de inspectie van historische gebouwen aandacht wordt besteed aan de fundering. Tijdens een bezichtiging kunnen aanwijzingen zoals scheef lopende vloeren, brede scheuren of klemmende deuren wijzen op funderingsproblemen.

Aanpak van funderingsproblemen

De aanpak van funderingsproblemen vereist een combinatie van historisch inzicht en technische expertise. In het geval van historische kerken is het vaak belangrijk om de oorspronkelijke fundering zo veel mogelijk in stand te houden, om de historische waarde te behouden. Echter, in sommige gevallen is het noodzakelijk om herstelmaatregelen te nemen, zoals:

Herfundering: In extreme gevallen kan de oude fundering worden vervangen of versterkt door nieuwe palen of betonconstructies.
Grondwaterbeheer: Het herstellen van het grondwaterpeil kan helpen om verder rotten van houten palen te voorkomen.
Verdichting van de grond: Door middel van verdichting of injectie met grout kan de drukverdeling in de grond verbeterd worden.

Ook is het belangrijk om te weten dat funderingsherstel vaak duur is en langdurig kan duren. Daarom pleiten organisaties zoals Vereniging Eigen Huis voor een nationale aanpak van funderingsproblematiek, waarbij de overheid en particulieren samen verantwoordelijkheid nemen voor de kosten.

Conclusie

De fundering van historische kerken is een complexe aangelegenheid die zowel historische als technische aspecten omvat. De gebruikte methoden, zoals slieten- en paalfunderingen, waren voor hun tijd technisch geavanceerd, maar kunnen nu leiden tot problemen door veranderingen in de grond en het grondwaterpeil. De legende dat kerken zijn gefundeerd op koeienhuiden is een mythe, gebaseerd op verkeerd begrepen historische feiten.

Bij de restauratie of inspectie van historische kerken is het daarom belangrijk om aandacht te besteden aan de fundering. Door moderne technieken en historisch inzicht te combineren, kan de stabiliteit van deze belangrijke bouwen worden bewaard voor toekomstige generaties.

Bronnen

kerk