Funderingsmethoden in de bouwgeschiedenis: Inzichten uit de periode rond 1870

Published by Redactie on juli 22, 2025 | Category fundering

Inleiding

De bouwgeschiedenis van Nederland biedt waardevolle inzichten in de ontwikkeling van constructietechnieken, organisatievormen en materiaalgebruik. Tijdens de periode rond 1870 vonden er belangrijke veranderingen plaats in de manier waarop bouwwerken werden aangeboden, uitgevoerd en gefinancierd. Deze periode staat bekend als een tijd van modernisering en professionalisering in de bouwnijverheid. Aanbestedingssystemen werden vernieuwd, de rol van architecten en ingenieurs veranderde, en aannemers begonnen systematisch te zoeken naar kostenbesparende innovaties.

Hoewel directe informatie over funderingsmethoden in de aangeleverde bronnen beperkt is, bieden de tekstfragmenten wel een breed kader voor de bouwpraktijk in die tijd. In deze artikel wordt een overzicht gegeven van de relevante bouwpraktijken, aannemersrol, aanbestedingssystemen en technologische ontwikkelingen die invloed hadden op de bouwsector. Deze context is essentieel om te begrijpen hoe funderingen, ook al zijn ze niet expliciet genoemd, qua kwaliteit en duurzaamheid werden beïnvloed.

Aanbestedingssystemen en de rol van aannemers

Het verloop van aanbesteding in de 19e eeuw

In de tweede helft van de 19e eeuw veranderde de aanbesteding van bouwwerken sterk in Nederland. Tot ongeveer 1870 was het gebruikelijk dat het bestuur een bedrag vaststelde dat lager lag dan de laagste inschrijving, waarna het bedrag werd “afgemijnd” door opbod. Wie als eerste “mijn” riep, kreeg het werk. Dit systeem leidde echter vaak tot prijsbederf en was niet altijd gelastbaar. Later werd dit vervangen door de ‘enkele inschrijving’, waarbij de laagste inschrijver doorgaans het werk kreeg. In gevallen waarin de aannemer of zijn borgen niet sterk genoeg leken, kon de aanbesteder, meestal de architect of ingenieur, zonder verklaring het werk geven aan de tweede laagste inschrijver of besluiten tot herbesteding.

De aannemer moest vaak bewijzen leveren dat eerdere bouwwerken door hem tot een goed einde waren gekomen. Dit duidt op een toegenomen aandacht voor betrouwbaarheid en kwaliteit. De aanbesteding bevatte meestal alle bouwactiviteiten van graaf- en heiwerk tot metselwerk, timmeren, stucadoorswerk, loodgieterswerk, schilder- en behangerswerk, inclusief arbeidskosten en materiaallevering.

Openbare aanbestedingen en hun impact

Openbare aanbestedingen werden vaak aangekondigd in bouwkundige tijdschriften. In geval van onverwachte hoge offertes, bijvoorbeeld door samenzweerende aannemers, kon het bestuur besluiten om het werk zelf te beheren. Deze praktijk toont aan dat er al toen een bewustzijn was voor transparantie en eerlijkheid in de aanbesteding.

De rol van de aannemer was dus niet alleen beperkt tot het uitvoeren van het werk. Zij speelden ook een actieve rol in de zoektocht naar innovatieve materialen en technieken die kosten konden besparen. Bijvoorbeeld, de aannemer Kuiper was een voorstander van het gebruik van de Duitse (semi-)machinale grootformaat baksteen, die duurder was dan de Waalsteen, maar minder arbeidskosten en metselspecie vereiste. Dit benadrukt dat aannemers al in die tijd systematisch op zoek waren naar efficiëntere methoden om bouwprojecten uit te voeren.

De professionalisering van de architect

De oprichting van de Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst

Een belangrijk gebeurtenis in de professionalisering van de architect was de oprichting in 1842 van de Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst. Deze organisatie had in de beginjaren meer de aard van een studievereniging dan van een vakorganisatie. Het lidmaatschap was open voor iedereen die geïnteresseerd was in bouwkunst, van architecten en werkbazen tot boekhandelaren en advocaten. In de ogen van de overheid had de maatschappij in belangrijke kwesties weinig invloed.

Intern echter deed de Maatschappij belangrijk werk. In haar blad, Bouwkundige Bijdragen, verscheen zowel vernieuwende architectuurtheorie als technische artikelen. Daarnaast werden veel artikelen uit buitenlandse tijdschriften vertaald en gepubliceerd. Deze organisatie speelde zo een rol in het verspreiden van kennis en innovatie in de bouwsector.

De toonaangevende architecten

In de eerste drie decennia van haar bestaan had de Maatschappij een bovenlaag van toonaangevende architecten zoals I. Warnsinck, W.N. Rose, A.N. Godefroy en W.A. Kuiper. Kuiper, opgeleid als timmerman en later aannemer van publieke werken, was een voorbeeld van de moderniserende aannemers in die tijd. Hij werd actief in de Maatschappij voor den Werkenden Stand en was een voorstander van innovatieve bouwmaterialen.

De architect Gosschalk omschreef Kuiper als een “ondernemende, van nieuwigheden niet afkerige man, vooral niet als zij een besparing opleverden.” Deze benadering benadrukt de rol die aannemers speelden in de modernisering van de bouwsector. Zij waren niet alleen uitvoerders, maar ook innovators die op zoek waren naar manieren om bouwen efficiënter en goedkoper te maken.

De rol van aannemers in de bouw

Innovatieve materialen en technieken

Aannemers speelden in de jaren rond 1870 een belangrijke rol in de modernisering van de bouw. Ze waren vooral snel in het toepassen van nieuwe ontwikkelingen als die tot kostenbesparing leidden. Het gebruik van Duitse bakstenen is een duidelijk voorbeeld. Deze stenen waren duurder dan de traditionele Waalstenen, maar vereisten minder arbeid en metselspecie, wat uiteindelijk tot lagere totale kosten kon leiden.

De aannemers speelden zo een cruciale rol in het versnellen van technologische vooruitgang in de bouw. Aangezien de aanbestedingssystemen toen al vrij geavanceerd waren, hadden aannemers de mogelijkheid om innovatieve materialen en technieken toe te passen, mits deze efficiënter werkten en kostenbesparing opleverden.

Groepswerk en samenwerking

In de jaren zestig vonden er ook veranderingen plaats in de organisatie van bouwprojecten. Aannemers begonnen samen te werken in combinaties of bedrijven. In Amsterdam ontstonden bekende aannemerscombinaties zoals Staal & Haalmeijer, Cerlijn & De Haan, Koper & Zwaan en Cruijff & Schouten. Deze samenwerkingen ontstonden waarschijnlijk als gevolg van de beperkte financiële middelen van individuele aannemers. Samenwerking maakte het mogelijk om grotere en complexere projecten te realiseren.

Deze combinaties werkten aan grote projecten zoals de Amsterdamse Stadsschouwburg, het tweede hoofdkantoor van de Staatsspoorwegen in Utrecht en het Amsterdamse Hoofdpostkantoor. Deze projecten vereisten niet alleen technische kunde, maar ook organisatorische vaardigheden. De aannemers hadden vaak een hoofdcontract en deelprojecten werden aan verschillende bazen uitbesteed. Deze aanpak was in lijn met de toenemende professionalisering van de bouwnijverheid.

Bouwwerkzaamheden en technologische vooruitgang

Voorbeelden van technische innovaties

Een duidelijk voorbeeld van technologische vooruitgang in de bouwsector uit de periode rond 1870 is de Overtoomse schutsluis bij Amsterdam. Dit project was gelast door Lodewijk Napoleon en uitgevoerd door Korstiaan den Bouwmeester. Het project was uniek omdat het gehele werk door één hoofdaannemer werd aangenomen, die vervolgens deelprojecten aan verschillende bazen uitbesteedde. Bovendien was de aannemingssom inclusief levering van alle benodigde materialen en arbeidskosten.

Deze aanpak was een nieuwe vorm van het ‘entreprise générale’-model, die later zou worden geïntroduceerd in Frankrijk. Het model had het voordeel dat het de organisatie van bouwprojecten centraliseerde en het risico verdeelde. Aannemers die in staat waren om zowel de aanneming als de uitbesteding te beheren, kregen een voorkeur. Dit benadrukt het belang van organisatorische vaardigheden en technische kennis.

Invloed op fundering en constructie

Hoewel directe informatie over funderingsmethoden in de bronnen ontbreekt, is het wel duidelijk dat de bouwtechnieken en -materialen van die tijd invloed hadden op de kwaliteit en duurzaamheid van de constructies. De toepassing van nieuwe materialen en technieken, zoals de Duitse bakstenen, leidde waarschijnlijk ook tot verbeteringen in de funderingsmethoden. Deze stenen vereisten minder metselwerk, wat zou kunnen leiden tot minder druk op de fundering en een lagere kans op scheuren of zetting.

Aannemers zoals Kuiper waren dus niet alleen technisch georiënteerd, maar ook organisatorisch en economisch bewust. Zij kenden de voordelen van innovatieve materialen en pasten deze toe waar dat rendabel was. Deze benadering had natuurlijk ook een positieve invloed op de stabiliteit en duurzaamheid van de bouwwerken, waaronder de fundering.

Bouwprojecten in de 19e eeuw

Voorbeeldprojecten

Tijdens de periode 1865-1883 beleefde de bouwnijverheid een langdurige hoogconjunctuur. In de jaren zeventig behoorde de bouwnijverheid, net als de diamantnijverheid, tot de bloeiendste bedrijfstakken in Amsterdam. Deze hausse leidde tot het ontstaan van zowel revolutiebouwers als solide eigenbouwers en grote aannemersbedrijven.

De aannemerscombinaties zoals Cerlijn & De Haan werkten aan grote projecten. Het Amsterdamse Hoofdpostkantoor (1895-1899) is een voorbeeld van een bouwwerk dat geavanceerde funderings- en constructietechnieken vereiste. Aangezien dit gebouw een centrale functie had en een lange levensduur moest hebben, was het van essentieel belang dat de fundering en constructie solide waren.

Hoewel de funderingsmethoden zelf niet worden genoemd in de bronnen, is het duidelijk dat zulke projecten vereisten die zich lieten zien in de kwaliteit en stabiliteit van het gebouw. De aannemers hadden hierbij technische kennis, ervaring en innovatieve materialen nodig om de gewenste resultaten te bereiken.

Het Schellingerhuis

Hoewel het Schellingerhuis, gebouwd in 1749, iets voor de periode rond 1870 ligt, biedt het wel inzicht in de bouwpraktijk van die tijd. Het gebouw is een groot, bijna vierkant complex met zijvleugels en verschillende bouwlagen. De architectuur benadrukt de complexiteit van de bouw en de noodzaak van stevige funderingen en constructies.

De beschrijving van het Schellingerhuis laat zien dat er veel aandacht was voor de functie en toegankelijkheid van de ruimtes. Dit benadrukt dat fundering en constructie niet alleen technisch belangrijk waren, maar ook functioneel en esthetisch. De toegang tot de zijvleugels via gangen en trappen benadrukt de complexiteit van het ontwerp en de noodzaak van een sterke basis.

Conclusie

De periode rond 1870 was een tijd van grote veranderingen in de bouwnijverheid in Nederland. De aanbestedingssystemen veranderden, architecten begonnen professioneler te worden, en aannemers speelden een steeds belangrijkere rol in de modernisering van de bouw. Hoewel directe informatie over funderingsmethoden in de bronnen beperkt is, is het wel duidelijk dat de bouwtechnieken en -materialen van die tijd aanzienlijke invloed hadden op de kwaliteit en duurzaamheid van de constructies.

Aannemers zoals Kuiper speelden een pioniersrol in de toepassing van innovatieve materialen en technieken, wat waarschijnlijk ook heeft bijgedragen aan de ontwikkeling van betere funderingsmethoden. De organisatie van bouwprojecten werd steeds complexer, met aannemerscombinaties en hoofdaannemers die deelprojecten uitbesteedden. Deze aanpak vereiste zowel technische als organisatorische vaardigheden.

De bouwprojecten uit deze periode, zoals de Overtoomse schutsluis en het Amsterdamse Hoofdpostkantoor, benadrukken de technologische vooruitgang en de noodzaak van solide funderingen en constructies. Deze projecten waren niet alleen technisch complex, maar ook functioneel en esthetisch belangrijk.

In de bouwgeschiedenis is de periode rond 1870 dus een belangrijke fase van professionalisering en innovatie. Deze ontwikkelingen hebben de basis gelegd voor moderne bouwpraktijken en de rol van aannemers, architecten en ingenieurs in de huidige bouwnijverheid.

Bronnen

oosthem