De fundering van de Oude Kerk in Delft: Een eeuwenoude bouwgeschiedenis

Published by Redactie on juli 23, 2025 | Category fundering

De Oude Kerk in Delft, ook wel bekend als "Scheve Jan", is een van de oudste en meest ikonische kerken in Nederland. Haar geschiedenis strekt zich uit over meer dan 800 jaar en biedt een uniek inzicht in de bouwkundige ontwikkelingen van de middeleeuwen tot heden. Eén van de meest fascinerende aspecten van deze kerk is haar fundering, die niet alleen technisch interessant is, maar ook een rol heeft gespeeld in de scheefgezakte toren. In deze artikel wordt de bouwgeschiedenis en de fundering van de Oude Kerk in detail beschreven, met aandacht voor bouwmethoden, problemen tijdens de constructie, en de moderne stand van zaken.

Inleiding

De Oude Kerk in Delft is een monumentaal kerkgebouw dat sinds de 13e eeuw de skyline van Delft beheerst. Het werd in de loop van de eeuwen uitgebreid en hersteld, waardoor het een rijke geschiedenis vertoont. De fundering van de kerk is van cruciaal belang voor het begrijpen van haar bouwgeschiedenis en de oorzaak van de scheefgezakte toren. Deze fundering werd in een complexe omgeving gelegd, waarbij de toegang tot bouwruimte beperkt was door de nabijheid van de Oude Delft, een gracht die destijds een belangrijk transportpad was.

De fundering van de Oude Kerk is een voorbeeld van middeleeuwse bouwpraktijken, waarbij het gebruik van lokale materialen en technieken bepalend was voor de duurzaamheid en stabiliteit van de constructie. In het geval van de Oude Kerk bleek de fundering echter geen volledig betrouwbare basis te zijn, wat leidde tot problemen tijdens de bouw en latere instabiliteit. De kwestie of de kerk op koeienhuiden was gefundeerd, is een mythe die hier ook aan de orde komt.

Geschiedenis van de fundering

Aanvang van de bouw en het houten voorganger

De geschiedenis van de Oude Kerk in Delft begint in de elfde eeuw, toen Delft nog een klein nederzetting was. Volgens historisch onderzoek was er al een houten kerk aanwezig in de elfde eeuw. Deze kerk, die waarschijnlijk een eenvoudige constructie was, werd later vervangen door een stenen kerk, aangezien hout in die tijd niet geschikt was voor permanente gebedsruimtes in grotere dorpen en steden. Deze stenen kerk zou pas in de 13e eeuw volledig zijn uitgebouwd. De huidige Oude Kerk is dus het resultaat van een langdurige bouwgeschiedenis, waarbij meerdere uitbreidingen en herstellingen zijn uitgevoerd.

Stadsrechten en de bouw van de Oude Kerk

In 1246 kreeg Delft stadsrechten van graaf Willem II van Holland. Dit was een belangrijk moment in de geschiedenis van de stad, omdat het betekende dat Delft zich zou ontwikkelen tot een centrum van handel en ambacht. In die periode begon men aan de bouw van de Oude Kerk. De oorspronkelijke kerk was klein en had maar één kerkruimte. Later werden er zijbeuken en een koor aan toegevoegd, wat leidde tot de vorm van een Gotische basiliek.

De fundering van deze kerk was van essentieel belang, aangezien de kerk een zware stenen constructie moest ondersteunen. In die tijd werden funderingen meestal gemaakt van zand, klei of steen, afhankelijk van de grondsoort. De keuze voor de locatie van de kerk was echter beperkt, omdat de kerk direct aan de Oude Delft stond, een gracht die toen het water uit de rivier de Merwede afvoerde. Dit bracht bouwtechnische problemen met zich mee, omdat de grond langs de gracht minder stabiel was dan droog terrein.

Bouwen op een gracht: De omlegging van het water

Om de bouw van de kerk te kunnen voortzetten, moest er ruimte gecreëerd worden. Daarom werd besloten om de gracht om te leggen. Dit was een unieke oplossing, waarbij een deel van de Oude Delft gedempt werd om bouwruimte voor de kerk te creëren. Deze techniek was in die tijd niet ongebruikelijk, aangezien men vaak rivieren en grachten aanpasste om ruimte te maken voor nieuwe gebouwen of versterkte wijkranden.

Het gedempte gedeelte werd gebruikt als fundering voor de kerk. Het probleem was echter dat het drooggelegde water, ook wel een "droog gracht" of "droog riool" genoemd, niet de ideale ondergrond was voor een zware stenen kerk. De grond was los en zandachtig, wat leidde tot instabiliteit. Tijdens de bouw van de toren, in de 14e eeuw, bleek het funderingsprobleem al snel aan de oppervlakte. De toren begon te verzakken en raakte uit het lood. De bouw werd tijdelijk gestopt, en het funderingsprobleem werd voorgoed opgelost door de toren te stabiliseren en de bouw voort te zetten.

De scheefgezakte toren: Gevolgen van de fundering

De toren van de Oude Kerk is sinds de 14e eeuw met meer dan 2 meter uit het lood. Ondanks dat dit een groot bouwprobleem was, is de toren nooit omgevallen en is ze ook nooit volledig gerestaureerd. De scheefheid is een directe gevolg van de fundering, die deel uitmaakte van een drooggelegde gracht. In de middeleeuwen had men geen moderne bouwtechnieken om zulke problemen op te lossen. Daarom werd gekozen voor een tijdelijke oplossing: het stabiliseren van de toren door aanpassingen aan de fundering en het verdere metselen van de toren in een gedeeltelijk rechte toestand.

De scheefheid van de toren maakt de Oude Kerk uniek, maar het brengt ook bouwkundige vragen met zich mee. In de 19e eeuw werd zelfs overwogen om de toren te slopen, omdat men vreesde dat ze zou omvallen. Gelukkig was er fel protest van de inwoners, waardoor het plan om de toren te slopen nooit werkelijk tot stand kwam.

Mythe van fundering op koeienhuiden

Een veelgehoorde mythe over de fundering van de Oude Kerk is dat de kerk op koeienhuiden is gebouwd. Deze verklaring wordt soms gegeven om de scheefheid van de toren te verklaren. Volgens deze theorie zou de fundering uit koeienhuiden bestaan, waardoor het bouwvormingssysteem instabiliteit zou veroorzaken.

Echter, zoals vermeld in bron 5, is deze verklaring volledig onjuist. In 2006 deed de toenmalige minister van Volkshuisvesting Sybilla Dekker een onderzoek naar deze bewering en concludeerde dat er geen enkel bewijs was dat koeienhuiden ooit zijn gebruikt als funderingsmateriaal. In feite is er in Nederland nooit een fundering van koeienhuiden aangetroffen. Deze mythe is dus een hardnekkige fictie die in de loop der jaren is blijven hangen. Het is belangrijk om dit onjuiste idee te ontkrachten, aangezien het geen technische of historische basis heeft.

Moderne toestand van de fundering

In de loop van de 20e eeuw zijn er meerdere restauraties van de Oude Kerk uitgevoerd, waaronder de restauratieperiodes 1949–1961 en 1997–2000. Tijdens deze restauraties is ook aandacht besteed aan de fundering en de stabiliteit van de toren. De scheefheid van de toren is sinds de 14e eeuw sterk genormaliseerd, en er zijn geen aanwijzingen dat de toren in het nabije toekomst zal omvallen. De fundering is momenteel stabiel genoeg om het gewicht van de kerk te dragen, ondanks de scheefheid.

De huidige toestand van de fundering is regelmatig onderzocht door bouwkundigen en monumentenzorgers. De Oude Kerk is geregistreerd als rijksmonument, wat betekent dat er strikte regels zijn voor restauraties en onderhoud. De fundering is een van de belangrijkste punten van aandacht, aangezien het monumentale karakter van de kerk ervan afhangt dat het gebouw blijft bestaan in zijn historische vorm.

Technische aspecten van funderingen in de middeleeuwen

Funderingen in de middeleeuwen waren aanzienlijk anders dan die in moderne bouwpraktijk. In die tijd was het doel van een fundering om zoveel mogelijk gewicht te dragen met het minste mogelijke gebruik van materialen en arbeid. Daarom werden funderingen vaak gemaakt van zand, klei of steen, afhankelijk van de grondsoort. In dorpen en steden waar grachten en sloten aanwezig waren, was het gebruikelijk om bouwruimte te creëren door water te dichten of te verleggen.

In het geval van de Oude Kerk was het gedempte gedeelte van de Oude Delft een tijdelijke oplossing die leidde tot langdurige problemen. In moderne bouwpraktijk zou men nooit zoiets doen, omdat het risico op instabiliteit veel te groot is. Tegenwoordig wordt er gebruikgemaakt van diepe funderingen, ondergrondse stalen stokken en geotechnische analyse om te bepalen of een locatie geschikt is voor zware bouwprojecten.

De fundering van de Oude Kerk is dus een voorbeeld van middeleeuwse bouwpraktijken, waarbij technische kennis beperkt was en oplossingen vaak gebaseerd werden op ervaring en trial-and-error. De scheefheid van de toren is een gevolg van die beperkte kennis, maar het heeft ook geleid tot een uniek bouwwerk dat tot op de dag van vandaag bestaat.

Funderingsproblemen in moderne renovaties

De fundering van de Oude Kerk is een interessant voorbeeld voor moderne renovateurs en bouwers, vooral in historische steden waar monumentale gebouwen in complexe omgevingen staan. Funderingsproblemen in historische gebouwen zijn vaak moeilijk op te lossen, omdat restauraties en herstellingen vaak beperkt zijn tot het behouden van de historische structuur.

In de moderne bouw wordt er veel aandacht besteed aan het onderhouden van de fundering, vooral bij oude gebouwen. In sommige gevallen is het nodig om funderingen te versterken of aan te passen aan huidige bouwvoorschriften. Echter, bij rijksmonumenten zoals de Oude Kerk is het doel om de historische fundering zo veel mogelijk intact te houden, zolang het gebouw stabiel is en niet in gevaar is.

Conclusie

De fundering van de Oude Kerk in Delft is een eeuwenoude bouwkundige prestatie die een belangrijke rol heeft gespeeld in de geschiedenis van het gebouw. De fundering was een unieke oplossing voor het bouwen op een gracht, maar heeft ook geleid tot problemen met de stabiliteit van de toren. De scheefheid van de toren is dus een direct gevolg van de fundering, die half op zand en half op een gedempte waterloop was gelegd.

De fundering is sinds de 14e eeuw stabiel genoeg om de kerk te ondersteunen, en moderne onderzoeken tonen aan dat de toren geen gevaar loopt om te omvallen. De mythe dat de kerk op koeienhuiden is gebouwd is onjuist en heeft geen technische of historische basis.

De fundering van de Oude Kerk is een interessante studie voor bouwers en historici, omdat het toont hoe middeleeuwse bouwpraktijken in complexe omgevingen werden toegepast. De kerk is nu een rijksmonument en blijft een belangrijk symbool van Delft’s rijke geschiedenis.

Bronnen

oude
kerk