De geschiedenis van funderingen in Nederland: van palen tot staal en de context van historische steden

Published by Redactie on juli 24, 2025 | Category fundering

Inleiding

Funderingen zijn een essentieel onderdeel van elke bouwconstructie. In Nederland, waar het landschap door de jaren heen is beïnvloed door veenbodems en hoge grondwaterstanden, ontstonden historische funderingstechnieken die zich aanpaste aan de lokale omstandigheden. Deze technieken zijn van groot belang voor het begrip van de bouwgeschiedenis, maar ook voor huidige renovaties en constructies in historische steden.

Deze artikel verkent de geschiedenis van funderingen in Nederland, met een focus op de evolutie van funderingsmethoden, de toepassing van historische technieken in steden zoals Gouda, en de moderne interpretatie van oude funderingspraktijken. We zullen ook ingaan op de problemen die kunnen ontstaan bij historische funderingen en hoe deze herkenbaar zijn.

De vroege funderingstechnieken: houten palen en slieten

In de vroege bouwgeschiedenis van Nederland, vooral in het westelijke en moerassige deel van het land, was hout het dominante bouwmateriaal. Gebouwen werden geconstrueerd op houten palen, die in de moerassige ondergrond werden gedreven. Deze palen droegen de constructie van de gevels, maar ook het dak. In het begin was het doel van deze palen om het bouwwerk boven het water te houden, aangezien vele gebieden onder het waterniveau lagen.

Naarmate de bouw van zwaardere constructies, zoals kerken en verdedigingsbouwwerken, noodzakelijk werd, moest de ondergrond ook sterker worden. Daarvoor ontwikkelde men de zogenaamde "bouwvlot". Deze bestond uit dwarsliggende paaltjes, met daaroverheen lange palen in de lengterichting van de muren. Het systeem had echter een "drijvende" karakter, wat betekende dat de palen niet goed verbonden waren met een stabiele laag in de ondergrond.

In de 14e eeuw werd dit opgelost door het heien van slieten. Slieten zijn korte, dunne houten paaltjes die naast elkaar in de grond werden geslagen. Deze slieten werden gebruikt om de ondergrond te verdichten, ook wel "compactiepaaltjes" genoemd. De verdichting van de ondergrond maakte het mogelijk om zwaardere constructies op te bouwen. Naast het heien van slieten, werd de bovenkant van het vlot vaak afgevlakt met dik gekloofde planken om een stabiele basis te creëren.

Een verdere verbetering kwam aan het einde van de 14e eeuw, toen de slieten werden geheid tussen een roosterwerk van aan elkaar genagelde ronde eiken stammen. Deze constructie werd verder versterkt door korte dwarsliggende rondhouten op bepaalde afstanden. Deze techniek zorgde voor extra stabiliteit en was een voorloper van latere palenfunderingen.

Grondverbetering: heien en het begrip “fundering op huiden”

Een andere vorm van grondverbetering was het heien. Deze methode bestond uit het uitgraven van de ondergrond tot ongeveer 80 cm onder het maaiveld, gevolgd door het aanbrengen van een laag van klei, baksteen en puin, die vervolgens werd aangestampt. Het doel van heien was om een stabiele basis te creëren die het gewicht van het gebouw kon dragen. In sommige dialecten werd ook gesproken van "haien" of "huien", wat uiteindelijk leidde tot de associatie met "huiden".

De term "fundering op huiden" verwijst naar een historische funderingstechniek waarbij de constructies zijn geplaatst op de directe ondergrond, eventueel met grondverbetering. Dit betekent dat de fundering niet op palen is uitgevoerd, maar op de grond. Deze methode was vooral gebruikelijk in historische steden met een veenbodem. De term is vaak verward met moderne funderingstechnieken, maar heeft een duidelijke historische context.

De term "fundering op huiden" is ook geassocieerd met ondiepe funderingen, die minder diep in de ondergrond lopen. Deze techniek werd vaak toegepast in steden zoals Gouda, waar de bodem van veen afkomstig is. Omdat deze bodem voortdurend inklinkt, zakt het maaiveld jaarlijks. Daarom zetten de funderingen meezakken met de bodem. Dit fenomeen is een belangrijke oorzaak van funderingsproblemen in historische steden.

Funderingen in historische steden: het voorbeeld van Gouda

Een van de bekendste steden waar funderingen op huiden worden gebruikt, is Gouda. In de oude binnenstad van Gouda zakt de bodem jaarlijks door de inklinkende veenbodem. De meeste historische woningen en gebouwen uit de 16e tot de 20e eeuw zijn niet gefundeerd op palen, maar op staal of op huiden en zakken. Dit betekent dat ze mee zakte met de bodem.

De gemeente Gouda heeft dit probleem al langer geconfronteerd. In het verleden is het waterpeil meerdere malen verlaagd om wateroverlast te voorkomen. Echter, de afgelopen decennia wordt het waterpeil niet meer aangepast om droogstand van houtenpaalfunderingen te voorkomen. Het maaiveld ligt nu op sommige plaatsen nog maar enkele centimeters boven het grachtenpeil, waardoor bij hevige regenbuien snel overlast ontstaat.

Om dit probleem aan te pakken, is een coalitie opgericht, waaronder de gemeente Gouda, het KCAF, Hoogheemraadschap van Rijnland, Rijkswaterstaat Water Verkeer en Leefomgeving, en de Technische Universiteit Delft. Deze samenwerking, genaamd "Stevige Stad op Slappe Bodem", verkent oplossingen voor bodemdaling. De uitkomsten van deze coalitie kunnen ook voor andere historische binnensteden bruikbaar zijn, aangezien meerdere steden met vergelijkbare uitdagingen kampen.

Technische uitleg van funderingen op huiden

De technische uitvoering van funderingen op huiden houdt in dat de bouwconstructie direct op de ondergrond is geplaatst, zonder gebruik van palen of diepe funderingen. In sommige gevallen is er wel grondverbetering uitgevoerd, zoals heien of het aanbrengen van een laag van compacte materialen. Deze methode is geschikt voor lichte gebouwen of in gebieden met een stabiele bodem.

Echter, in steden zoals Gouda, waar de bodem van veen afkomstig is, is de ondergrond niet stabiel. Hierdoor zakt het maaiveld door de jaren heen, wat leidt tot funderingsproblemen. De funderingen meezakken met de bodem, wat betekent dat de constructies op lange termijn scheef kunnen komen te staan. Dit is een van de belangrijkste oorzaken van funderingsproblemen in historische steden.

Problemen bij funderingen: herkenning en oorzaken

Funderingsproblemen kunnen op verschillende manieren herkend worden. Een van de duidelijkste indicatoren is wanneer een huis is verzakt of scheef staat. Dit komt vaak voor bij funderingen met houten palen en een grondwaterstand die lager is dan de houten paalkoppen. Een andere aanwijzing is het aanwezig zijn van brede scheuren in gevels, binnenmuren of vloeren. Deze scheuren zijn vaak meer dan een paar millimeter breed en wijzen op vervorming van de constructie.

Een verdere indicatie is wanneer ramen of deuren klemmen. Dit kan het gevolg zijn van een scheefstand van de constructie. Ook schade aan leidingen of vervormingen van leidingen zijn aanwijzingen voor funderingsproblemen. Wanneer leidingen niet meebuigen met de verzakking, kan dit leiden tot lekken of breuken.

Een laatste aanwijzing is wanneer het huis lager ligt dan het trottoir of lager dan de andere huizen in de directe omgeving. Dit kan wijzen op een verzakking van het huis, die niet zichtbaar is aan de buitenkant.

De oorzaken van funderingsproblemen zijn vaak gerelateerd aan de bouwjaar en de funderingsmethode. In de periode tot ongeveer 1970 werden houten palen vaak gebruikt, en was de grondwaterstand lager dan de houten paalkoppen. Hierdoor kon de paalkop rottend raken, waardoor het huis zakte. Ook het verlaagd grondwaterpeil door waterschappen kan een oorzaak zijn. In oudere huizen, vooral voor 1950, zijn ook te korte palen gebruikt, vooral in gebieden waar de vaste grondslag diep zit.

De rol van innovatie in de funderingstechniek

In de 20e eeuw kwamen er nieuwe funderingstechnieken op de markt, waaronder het gebruik van staal en beton. Deze materialen gaven een betere draagkracht en stabiliteit dan houten palen. In de jaren 60 begon Klaas Vroom met het oprichten van Vroom Funderingstechnieken, gebaseerd op het agrarische loonbedrijf van zijn opa. Deze onderneming speelde een rol in de innovatie van funderingstechnieken in Nederland.

De vroege innovatie binnen de funderingstechniek houdt in dat constructies steeds efficiënter werden gemaakt. Met de komst van staal en beton was het mogelijk om zwaardere constructies te bouwen, zonder afhankelijk te zijn van houten palen. Dit had voordelen voor zowel de stabiliteit als de levensduur van funderingen.

Moderne interpretatie van historische funderingstechnieken

De term "fundering op staal" is een moderne benaming voor een funderingstechniek waarbij constructies zijn geplaatst op de directe ondergrond, eventueel met grondverbetering. Deze term wordt vaak verward met historische funderingstechnieken zoals funderingen op huiden. De voornaamste verschillen liggen in de materialen en de uitvoering van de fundering.

Hoewel historische funderingen vaak met houten palen of grondverbetering zijn uitgevoerd, is de moderne fundering op staal een betere oplossing voor zwaardere constructies en in steden met instabiele bodems. Deze techniek biedt meer stabiliteit en is minder gevoelig voor bodemdaling.

Conclusie

De geschiedenis van funderingen in Nederland is rijk aan innovatie en aanpassing aan de lokale bodemomstandigheden. Van de vroege houten palen en slietenfunderingen tot de moderne fundering op staal, zijn er tal van ontwikkelingen geweest die hebben bijgedragen aan de bouwkundige geschiedenis van het land. In historische steden zoals Gouda is de uitdaging met inklinkende veenboden nog steeds actueel, en wordt gezocht naar oplossingen die zowel historiciteit als stabiliteit behouden.

Voor woningeigenaars en bouwprofessionals is het begrip van deze geschiedenis essentieel bij de renovatie en onderhoud van historische gebouwen. Het herkennen van funderingsproblemen en het begrijpen van de oorzaken zijn cruciale stappen in het oplossen van eventuele kwesties.

Bronnen

geschiedenis