Historie en Evolutie van Funderingen op Staal in de Nederlandse Bouwkunde

Published by Redactie on juli 24, 2025 | Category fundering

De term fundering op staal is een begrip dat zich sinds lange tijd heeft ingezet in de bouwkundige taalkundige praktijk, met een historische oorsprong die verder terug gaat dan veel mensen zich bewust zijn. Hoewel de term tegenwoordig vaak wordt gebruikt in de context van ondiepe funderingen, leidt het begrip vaak tot verwarring, met name doordat het lijkt te suggereren dat het om een stalen constructie gaat. In werkelijkheid is een fundering op staal een betonconstructie die op een stabiele bodem rust, en heeft het meer te maken met de ondergrond dan met het gebruik van stalen materialen.

In dit artikel wordt de historische ontwikkeling van de funderingsmethode "op staal" besproken, evenals haar toepassing in de moderne bouwpraktijk. Daarnaast worden de oorzaken van misvattingen en verbasteringen in de terminologie uitgelegd, samen met de huidige evolutie naar de term ondiepe fundering. Het doel is om een helder en onderbouwd overzicht te geven van wat een fundering op staal precies inhoudt, waarom het een controversieel begrip is en hoe het zich verhoudt tot hedendaagse bouwpraktijken.

Oorsprong en Historische Context

De term fundering op staal is historisch ontstaan en heeft haar oorsprong in de vroege bouwpraktijken. In vroegere tijden werd bij het begin van een bouwproject de ondergrond afgegraven tot het funderingsniveau, waarop een deskundige werd geraadpleegd die de "staal" (monster) van de grond beoordeelde. Deze specialist gaf een advies over de geschiktheid van de ondergrond voor bouw, wat de term "op staal" verklaart. Het betekent letterlijk dat het bouwwerk direct op een stevige ondergrond rust.

De term "staal" had in die context niets te maken met het gebruik van stalen materialen, maar verwijst naar een vaste, betrouwbare ondergrond. In de huidige bouwpraktijk is de term nog steeds gebruikelijk, maar is ook de term ondiepe fundering steeds meer in gebruik. Deze term beschrijft het feit dat de fundering niet diep in de grond ligt, maar op een vaste bodemslag. De term "fundering op staal" kan soms verwarrend zijn, omdat het lijkt te suggereren dat er stalen constructies gebruikt worden. In werkelijkheid is het een betonconstructie die op een stevige bodem rust.

De Verwarring rondom "Fundering op Staal"

Hoewel de term tegenwoordig beter is gedefinieerd in de bouwkundige praktijk, blijft ze soms leiden tot misverstanden. Historisch gezien zijn er diverse technieken gebruikt die onder de term fundering op staal zijn geënt, waaronder gemetselde bakstenen poeren, betonnen poeren, wijnvaten (barrels), verticaal geplaatste houten takken (slieten) en houten ondervloeren (planken) direct op de ondergrond. Deze verscheidenheid zorgt voor onduidelijkheid over wat precies onder de term valt, waardoor het een verzamelnaam is geworden voor verschillende soorten ondiepe funderingen.

Een interessante verwarring ontstaat ook doordat de term lijkt te suggereren dat het om een stalen fundering gaat. In werkelijkheid zijn funderingen van staal zelden gebruikt in de moderne bouw. Staal is immers niet geschikt voor permanente funderingen, omdat het corrodeert en roest, wat na verloop van tijd tot instabiliteit en schade kan leiden. Daarnaast is staal relatief duur, terwijl beton of andere materialen betere en voordeliger opties bieden.

Fundering op Staal in de Hedendaagse Bouw

In de huidige bouwsector wordt een fundering op staal vooral toegepast in zandige gebieden, waar de ondergrond voldoende draagkracht biedt. In dergelijke situaties wordt een strokenfundering aangelegd, waarbij sleuven gegraven worden tot ongeveer 80 cm onder het maaiveld, zodat de fundering vorstvrij wordt aangelegd. Dit voorkomt dat vorst de fundering bereikt, wat vervorming van het pand door grondbewegingen onder het funderingsniveau minimaliseert.

In zandige gebieden is het dus mogelijk om een fundering op staal aan te leggen, maar in veen- of kleiachtige grondsoorten is dit vaak niet haalbaar. Klei en veen zijn namelijk niet sterk genoeg om de belasting van een constructie te dragen, en kunnen grote zettingen veroorzaken, wat leidt tot instabiliteit van het gebouw. Historisch gezien is deze methode ook gebruikt in klei- en veengronden, zoals bijvoorbeeld bij de bouw van arbeiderswoningen in de Randstad. Tegenwoordig blijkt echter dat de ondergrond in deze gebieden niet geschikt is voor een fundering op staal, waardoor veel van deze panden zijn verzakt of zijn weggezakt in de bodem.

Een ander voorbeeld van het gebruik van funderingen op staal is te vinden in de Randstad, waar in de 20e eeuw vele arbeiderswoningen zijn gebouwd op klei- of veengronden. Deze gebouwen waren toen aangelegd op de veronderstelling dat de kleigrond stabiel genoeg was. Tegenwoordig is duidelijk dat deze grondlagen niet voldoende draagkracht hebben en dat een fundering op staal in dergelijke omstandigheden niet duurzaam is. Veel van deze panden zijn daardoor in de loop van de jaren verzakt of hebben aanmerkelijke zettingen ondervonden, wat heeft geleid tot aanzienlijke renovatie- en herstelwerkzaamheden.

De Evolutie naar "Ondiepe Fundering"

In de moderne bouwsector is er een duidelijke evolutie zichtbaar in de terminologie rondom funderingen. De term fundering op staal is steeds vaker vervangen door de term ondiepe fundering, wat overeenkomt met de internationale term shallow foundation. Deze term is nauwkeuriger, omdat het duidelijk maakt dat het om een fundering gaat die niet diep in de grond ligt, maar op een stabiele bodemslag.

De overgang naar de term ondiepe fundering draagt bij aan meer duidelijkheid en voorkomt verwarring met stalen constructie-elementen. Een andere term die soms nog gebruikt wordt is niet-onderheide fundering, maar deze kan de indruk wekken dat er een fout is gemaakt in het funderingsproces. De terminologische verschuiving is dus ook een kwestie van communicatie en duidelijkheid.

Oorzaken van Misvattingen en Verbasteringen

De term fundering op staal is niet alleen historisch ingebed in de bouwkundige taal, maar leidt ook tot tal van misvattingen. Een mogelijke oorzaak hiervoor is dat de term in het Oudgermaanse kan afkomstig zijn van stal of het Oudfranse estal, wat stand, vaste plaats of rusten op betekent. Dit suggereert dat staal eigenlijk verwijst naar de harde ondergrond waarop gebouwd wordt, en niet naar het materiaal staal.

Een andere bron van verwarring komt voort uit het verkeerd horen of begrijpen van de term scheepshuiden. Het gebruik van huyen of huien kan verantwoordelijk zijn voor de oorsprong van de term op huiden gefundeerd. Deze associatie leidt tot verwarring, omdat het lijkt alsof funderingen op huiden zijn gebouwd, wat natuurlijk niet het geval is.

Toepassing en Problemen in Historische Constructies

Hoewel funderingen op staal tegenwoordig vooral in zandige gebieden worden toegepast, was dit historisch gezien ook het geval in veen- en kleiachtige grondsoorten. Een voorbeeld hiervan zijn de arbeiderswoningen in de Randstad, die in de 20e eeuw zijn gebouwd op klei- of veengronden. Tegenwoordig is duidelijk dat deze grondlagen niet geschikt zijn voor een fundering op staal, wat heeft geleid tot aanzienlijke zettingen en instabiliteit van de gebouwen.

Deze problemen zijn ook aan te merken bij oude panden die oorspronkelijk zijn gebouwd met een fundering op staal, maar die nu problemen vertonen door veranderingen in de ondergrond. In dergelijke gevallen zijn funderingsherstelmaatregelen vaak nodig, bijvoorbeeld door het gebruik van stalen segmentpalen die worden gevuld met beton. Deze palen worden gebruikt om de stabiliteit van het gebouw te herstellen, maar kunnen ook leiden tot verkeerde associaties, zoals het idee dat het om een fundering op staal gaat.

Fundering op Staal in de NEN 6744

De Nederlandse norm NEN 6744 bevat richtlijnen voor de uitvoering van funderingen en geeft ook aandacht voor de term fundering op staal. In deze norm wordt uitgebreid ingegaan op de voorwaarden en eisen voor het aanleggen van funderingen op stevige ondergrond. Het benadrukt de belangrijkheid van een grondige analyse van de ondergrond en de toepassing van geschikte funderingsmethoden.

De NEN 6744 benadrukt ook de beperkte toepasbaarheid van funderingen op staal in zandige, klei- en veengronden. Het benadrukt dat in veen- of kleiachtige gebieden een fundering op staal vaak niet haalbaar is, vanwege de risico’s op zetting en instabiliteit. In zandige gebieden is een fundering op staal daarentegen vaak wel toepasbaar, mits de ondergrond voldoende draagkracht biedt.

Technische Uitvoering van Funderingen op Staal

De uitvoering van een fundering op staal begint met het graven van sleuven tot ongeveer 80 cm onder het maaiveld. In deze sleuven worden kantplanken geplaatst, waartussen de wapening ligt. Vervolgens wordt beton gestort en afgewerkt tot de bovenkant van de kantplanken, waarna de funderingsmuren opgemetseld worden tot de onderkant van de vloer. Dit levert een zogenaamde strokenfundering op, die bestand is tegen vorst en zettingen.

In zandige gebieden is deze methode effectief en duurzaam, maar in veen- of kleiachtige grondsoorten is het vaak niet geschikt. In dergelijke gevallen is het aan te raden om een andere funderingsmethode te overwegen, zoals palenfundering of diepe fundering, om de stabiliteit van het gebouw te waarborgen.

Risico’s en Beperkingen van Funderingen op Staal

Funderingen op staal hebben een aantal beperkingen, vooral in gebieden met een instabiele ondergrond. In gebieden waar het grondwater laag ligt, kan de fundering instabiel worden door veranderingen in de grondstructuur. Dit kan leiden tot zettingen en vervorming van het gebouw. Daarnaast vereist het aanleggen van een fundering op staal een voorzichtig gecontroleerde ondergrond, waarop de fundering veilig aangelegd kan worden.

Een andere beperking is dat niet in iedere ondergrond een fundering op staal toepasbaar is. In veen- of kleiachtige gebieden is dit vaak niet mogelijk, omdat de ondergrond niet voldoende draagkracht biedt. In dergelijke gevallen is het aan te raden om een andere funderingsmethode te overwegen.

Conclusie

De term fundering op staal is een historisch begrip dat zich sinds lange tijd heeft ingezet in de bouwkundige taal. Hoewel het tegenwoordig vaak wordt gebruikt in de context van ondiepe funderingen, leidt het begrip vaak tot verwarring, met name doordat het lijkt te suggereren dat het om een stalen constructie gaat. In werkelijkheid is een fundering op staal een betonconstructie die op een stevige bodem rust.

De historische oorsprong van de term ligt in de vroege bouwpraktijken, waarbij de ondergrond afgegraven werd tot het funderingsniveau en een deskundige de geschiktheid van de ondergrond beoordeelde. In de moderne bouwsector is de term steeds vaker vervangen door de term ondiepe fundering, wat overeenkomt met de internationale term shallow foundation. Deze term is nauwkeuriger en voorkomt verwarring met stalen constructie-elementen.

De toepassing van funderingen op staal is in zandige gebieden vaak haalbaar, maar in veen- of kleiachtige grondsoorten is dit vaak niet mogelijk. In dergelijke gevallen is het aan te raden om een andere funderingsmethode te overwegen. De NEN 6744 bevat richtlijnen voor de uitvoering van funderingen en benadrukt de belangrijkheid van een grondige analyse van de ondergrond en de toepassing van geschikte funderingsmethoden.

In de toekomst is het belangrijk om de terminologie rondom funderingen verder te verduidelijken en te standaardiseren, om verwarring te voorkomen en een betere communicatie tussen bouwkundigen, bouwbedrijven en eigenaars te waarborgen. Door de term ondiepe fundering te gebruiken in plaats van fundering op staal, kan duidelijkheid worden bereikt over de aard van de funderingsmethode en de voorwaarden voor toepassing.