Huisvesting funderend onderwijs: Uitdagingen en oplossingen in de huidige stelselwerking

Published by Redactie on juli 25, 2025 | Category fundering

Inleiding

De huisvesting van het funderend onderwijs in Nederland speelt een cruciale rol in de toegankelijkheid en kwaliteit van onderwijs voor kinderen en jongeren. Het huidige systeem is gedeeltelijk gedecentraliseerd, waarbij zowel gemeenten als schoolbesturen verantwoordelijkheden en bevoegdheden hebben in het beheren en aanpassen van schoolgebouwen. Echter, zoals uit meerdere rapporten en wetsvoorstelgenen blijkt, zijn er tal van knelpunten in het huidige stelsel dat leiden tot inefficiëntie, beperkte informatievoorziening en onvoldoende coördinatie tussen betrokken partijen. Om deze kwesties aan te kaarten, zijn aanbevelingen gedaan om het stelsel toekomstbestendig te maken, met name via het planmatig en doelmatig beheren van onderwijshuisvesting. Deze artikkel biedt een gedetailleerde analyse van de huidige situatie, uitdagingen en voorgestelde oplossingen in het kader van de huisvesting van het funderend onderwijs.

Het huidige stelsel voor onderwijshuisvesting

Het huidige systeem voor onderwijshuisvesting in het funderend onderwijs (primair en voortgezet onderwijs) is gebaseerd op een gedeelde verantwoordelijkheid tussen gemeenten en schoolbesturen. De verantwoordelijkheid voor het zorgen van huisvesting voor scholen ligt bij de gemeenten, terwijl het schoolbestuur verantwoordelijk is voor het behoorlijke gebruik van schoolgebouwen, het onderhoud, aanpassingen en exploitatiekosten. Het Rijk is stelselverantwoordelijk, wat betekent dat het verantwoordelijk is voor de werking van het wettelijk stelsel en de kwaliteit en toegankelijkheid van het funderend onderwijs in het algemeen.

Gemeenten ontvangen middelen via de algemene uitkering uit het Gemeentefonds, waarvan een deel is gericht op onderwijshuisvesting. Deze middelen zijn vrij besteedbaar binnen de algemene uitkering, wat betekent dat gemeenten zelf bepalen hoe ze deze middelen willen inzetten. In tegenstelling hiermee ontvangen schoolbesturen middelen via een lumpsumbekostiging van het Rijk, die vrij besteedbaar zijn aan onderwijsdoeleinden, mits de sectorwetten worden nageleefd.

De verantwoordelijkheid van schoolbesturen om zowel nieuwbouw- als renovatievraag te beheren en exploitatiekosten te betalen, leidt vaak tot onvoldoende coördinatie met gemeenten. Dit kan leiden tot inefficiënte planning en beperkte inzichten in de staat van schoolgebouwen. Het Interdepartementaal Beleidsonderzoek Onderwijshuisvesting (IBO) heeft dit als een belangrijk knelpunt geïdentificeerd.

Knelpunten in het huidige stelsel

Het huidige stelsel voor onderwijshuisvesting kent enkele aanzienlijke knelpunten die beïnvloeden hoe effectief en doelmatig scholen en gemeenten samenwerken bij het beheren van schoolgebouwen. Deze knelpunten zijn onder andere geïdentificeerd in rapporten van het IBO en de Algemene Rekenkamer.

Onvoldoende coördinatie en gedeelde verantwoordelijkheid

Een belangrijk knelpunt is het onvoldoende gebruik van een total-cost-of-ownership-benadering. In deze context betekent dit dat gemeenten en schoolbesturen zich niet voldoende gezamenlijk verantwoordelijk voelen voor de totale levenscyclus van schoolgebouwen, inclusief nieuwbouw, renovatie en exploitatie. Dit kan leiden tot fragmentarische besluitvorming en onvoldoende voorbereiding op toekomstige behoeften.

Beperkte informatievoorziening

Een ander knelpunt is de beperkte informatievoorziening over de staat van schoolgebouwen. Dit maakt het voor gemeenteraden lastig om hun kaderstellende en controlerende rol goed te vervullen. Zonder voldoende transparantie en data is het moeilijk om beslissingen te nemen die het beste zijn voor het welzijn van leerlingen en het functioneren van scholen.

Onvoldoende planmatige aanpak

Het huidige stelsel leidt niet altijd tot een planmatige aanpak van onderwijshuisvesting. De bevoegdheidsverdeling in de onderwijswetten is op sommige punten niet duidelijk genoeg, wat leidt tot overlappingen of gaten in verantwoordelijkheden. Deze onduidelijkheid kan leiden tot inefficiëntie en vertragingen in de uitvoering van nieuwbouwprojecten of renovaties.

Aanbevelingen en voorgestelde oplossingen

Om de genoemde knelpunten aan te kaarten, zijn een aantal aanbevelingen en voorgestelde oplossingen gedaan in het kader van het Interdepartementaal Beleidsonderzoek Onderwijshuisvesting en het wetsvoorstel tot wijziging van diverse onderwijswetten. Deze oplossingen zijn gericht op het creëren van een toekomstbestendig stelsel dat planmatiger en doelmatiger is in de aanpak van onderwijshuisvesting.

Integraal huisvestingsplan (IHP) en meerjarenonderhoudsplan (MJOP)

Een kernaanbeveling is dat gemeenten verplicht worden om een Integraal Huisvestingsplan (IHP) vast te stellen, terwijl schoolbesturen verplicht worden om een Meerjarenonderhoudsplan (MJOP) op te stellen. Deze plannen zouden ervoor moeten zorgen dat zowel de lange-termijnvisie van gemeenten als de onderhoudsbehoeften van schoolbesturen worden gecombineerd en geïntegreerd in een planmatige aanpak.

Het IHP zou moeten omvatten een strategische visie op de huisvesting van scholen in de regio, inclusief plannen voor nieuwbouw, renovatie en afvoer van oude gebouwen. Het MJOP zou moeten focussen op het beheren van de huidige schoolgebouwen, inclusief het plannen en uitvoeren van onderhoudsprojecten op meerdere jaren.

Inclusie van renovatie in de verantwoordelijkheid van gemeenten

Een andere aanbeveling is dat het begrip "renovatie" wordt toegevoegd aan de voorzieningen waarvoor gemeenten verantwoordelijk zijn. In het huidige stelsel zijn gemeenten verantwoordelijk voor nieuwbouw, maar niet expliciet voor renovaties van bestaande schoolgebouwen. Door renovatie expliciet toe te voegen aan deze verantwoordelijkheid, zou dit leiden tot een meer planmatige aanpak, waarbij gemeenten en schoolbesturen samenwerken bij het plannen en uitvoeren van renovaties.

Exploitatieoverschotten in huisvesting investeren

Ook wordt voorgesteld om in het primair onderwijs, zoals in het voortgezet onderwijs, exploitatieoverschotten te mogen investeren in de huisvesting. Dit zou ervoor kunnen zorgen dat scholen die een positieve exploitatiebalans hebben, deze middelen kunnen gebruiken voor het verbeteren van hun huisvesting, bijvoorbeeld door energiebesparende maatregelen of aanpassingen voor inclusiviteit en toegankelijkheid.

Wettelijke grondslag voor het IHP

De aanbeveling van het IBO dat het IHP een wettelijke grondslag krijgt, is ook opgenomen in het wetsvoorstel. Dit zou ervoor moeten zorgen dat het plan niet alleen een bestuursvoorstel is, maar ook een juridisch bindende verplichting voor gemeenten. Hierdoor zou het IHP meer gewicht krijgen en meer effect hebben op de planning en uitvoering van onderwijshuisvesting.

Toekomstvisie en kwaliteitseisen

Om de kwaliteit van onderwijshuisvesting te verbeteren, zijn er ook specifieke kwaliteitseisen en beleidsambities geformuleerd. Deze eisen zijn gericht op het creëren van een inclusieve, duurzame en gezonde leeromgeving voor kinderen en jongeren.

Inclusieve onderwijshuisvesting

Inclusie is een kernaspect van de huidige visie op onderwijshuisvesting. Inclusieve onderwijshuisvesting betekent dat alle kinderen en jongeren toegang hebben tot een leeromgeving die toegankelijk en aangepast is aan hun behoeften. Dit omvat maatregelen zoals de aanpassing van schoolgebouwen voor leerlingen met een beperking, het ontwerpen van ruimtes die geschikt zijn voor diverse leerstijlen en het zorgen voor een omgeving die ondersteunt bij het bevorderen van kansengelijkheid.

Duurzaamheid en energieneutraalheid

Een andere belangrijke ambitie is het verduurzamen van schoolgebouwen. Dit omvat maatregelen zoals het bouwen of renoveren van schoolgebouwen die energieneutraal of energiepositief zijn, het gebruik van circulaire materialen en het optimaliseren van energiegebruik via energie-efficiënte technologieën. Deze maatregelen zijn niet alleen belangrijk vanuit een milieuperspectief, maar ook voor de langdurige kostenbesparing en het creëren van een gezondere leefomgeving voor leerlingen en medewerkers.

Gezondheid en ventilatie

Daarnaast is er een groeiende focus op de gezondheid van leerlingen en medewerkers. Dit omvat maatregelen zoals het verbeteren van de luchtkwaliteit in schoolgebouwen via moderne ventilatiesystemen en het creëren van ruimtes die ondersteunen bij een fysieke en mentale gezondheid. In het kader van de coronapandemie is er bijvoorbeeld extra aandacht geweest voor het verlagen van de risico’s van luchtverontreiniging en het verspreiden van virusdeeltjes via lucht.

Financiële aspecten van onderwijshuisvesting

De financiële planning van onderwijshuisvesting speelt een belangrijke rol in het beheren van schoolgebouwen. Er zijn verschillende financieringsbronnen en verdelingssystemen die van invloed zijn op hoe middelen worden ingezet voor nieuwbouw, renovatie en exploitatie.

Financiële hulpbronnen

Gemeenten ontvangen middelen voor onderwijshuisvesting via de algemene uitkering uit het Gemeentefonds. Deze middelen zijn vrij besteedbaar, wat betekent dat gemeenten zelf bepalen hoe ze deze middelen willen inzetten. Het Kwaliteitskader Huisvesting Onderwijs bevat een financiële paragraaf die een actueel overzicht geeft van de stichtingskosten voor nieuwe schoolgebouwen en de verdeling van kosten per thema. Deze paragraaf maakt duidelijk welke kosten onder het vigerende bouwbesluit vallen en welke kosten het gevolg zijn van kwaliteitseisen.

Kostestijgingen

De kosten voor nieuwbouw van schoolgebouwen zijn aanzienlijk gestegen ten opzichte van eerdere jaren. In de nieuwe versie van het Kwaliteitskader Huisvesting Onderwijs is een kostestijging van circa 4% gemeld, die voornamelijk het gevolg is van stijgende bouwkosten. Deze stijging heeft gevolgen voor de financiering en planning van nieuwe schoolgebouwen, en benadrukt de noodzaak van een planmatige aanpak om te voorkomen dat scholen op de lange termijn te ver achter blijven op de vraag naar ruimtes.

De rol van het Rijk en toekomstplanning

Het Rijk speelt een belangrijke rol in het stelsel van onderwijshuisvesting, vooral in de zin van stelselverantwoordelijkheid. Het is verantwoordelijk voor het functioneren van het wettelijk stelsel en de kwaliteit en toegankelijkheid van onderwijs. Het Rijk leidt dit onder andere via financiering, beleidskeuzes en het stimuleren van samenwerking tussen gemeenten en schoolbesturen.

Beleidskeuzes en richtlijnen

Een belangrijk instrument voor het Rijk is het opstellen van beleidskeuzes en richtlijnen die gemeenten en schoolbesturen kunnen volgen. Deze beleidskeuzes zijn gericht op het creëren van een toekomstbestendig stelsel voor onderwijshuisvesting en het verbeteren van de kwaliteit van schoolgebouwen. In het kader van het IBO is bijvoorbeeld een aantal richtlijnen opgesteld die gemeenten kunnen gebruiken bij het opstellen van hun Integraal Huisvestingsplan.

Verduurzaming

Een ander belangrijk beleidsinstrument is de verduurzaming van schoolgebouwen. Het Rijk stelt doelen voor energiebesparing, het gebruik van circulaire materialen en het verbeteren van de luchtkwaliteit in schoolgebouwen. Deze doelen worden vaak gecombineerd met financieringsmaatregelen en subsidies om gemeenten en schoolbesturen te ondersteunen bij de implementatie van duurzame oplossingen.

Conclusie

De huisvesting van het funderend onderwijs speelt een cruciale rol in de toegankelijkheid en kwaliteit van onderwijs. Het huidige stelsel is gebaseerd op een gedeelde verantwoordelijkheid tussen gemeenten en schoolbesturen, maar kent een aantal knelpunten zoals onvoldoende coördinatie, beperkte informatievoorziening en een onvoldoende planmatige aanpak. Aanbevelingen en voorgestelde oplossingen zijn gedaan om het stelsel toekomstbestendig te maken, zoals het verplicht stellen van Integraal Huisvestingsplannen, het toevoegen van renovatie aan de verantwoordelijkheid van gemeenten en het investeren van exploitatieoverschotten in de huisvesting. Daarnaast zijn er beleidsambities gericht op inclusiviteit, duurzaamheid en gezondheid die van belang zijn voor de toekomstige ontwikkeling van onderwijshuisvesting. De financiële aspecten van onderwijshuisvesting benadrukken de noodzaak van een planmatige aanpak om te zorgen dat scholen op de lange termijn kunnen voldoen aan de vraag naar ruimtes en kwaliteitseisen.