Zwarte klei en funderingsproblematiek: het risico van krimpende en zwelende bodems op woningen

Published by Redactie on juli 25, 2025 | Category fundering

Inleiding

De ondergrond waarop een woning staat, speelt een cruciale rol in de stabiliteit en levensduur van het gebouw. In Nederland zijn veel huizen gevestigd op zachte grondsoorten zoals klei, veen of zand, die onder invloed van veranderende klimatologische omstandigheden en menselijke interventies kunnen krimpen of uitzetten. Deze natuurlijke eigenschappen van de bodem kunnen leiden tot funderingsproblematiek, waardoor schade aan de constructie onvermijdelijk kan worden.

Recente klimaatextremen, zoals de droge zomer van 2018, hebben de aandacht getrokken voor het risico van krimpende klei. Het probleem is niet beperkt tot een bepaald gebied, maar verspreid over het hele land, met name in rivierengebieden, maar ook in regio’s zoals Groningen, Zeeland en Limburg. De ondergrond verandert, en daarmee ook de fundering. Het gevolg? Scheuren in muren, scheefstand van woningen en zelfs volledige verzakking.

In dit artikel leggen we uit hoe klei zich gedraagt onder invloed van droogte en regen, welke funderingstypen het meest gevoelig zijn, en welke maatregelen eigenaren en bouwprofessionals kunnen nemen om schade te beperken of te herstellen.

Klei: een vormbare, maar kwetsbare bodem

Klei is een zachte grondsoort die zich sterk gedraagt onder invloed van vocht. Bij droogte kan klei uitzetten en krimpen, waardoor de grond instabiel wordt. Deze eigenschappen zijn afhankelijk van de aanwezigheid van zwelmineralen in de kleilaag. De dikte van deze laag en de aanwezigheid van water bepalen de mate van uitzetting of krimp.

Wanneer het grondwaterpeil daalt – zoals gebeurt tijdens langdurige droogtes – droogt de klei uit. Het gevolg is dat de grondvolume vermindert en het gewicht van het gebouw niet gelijkmatig wordt gedragen. Hierdoor kan de fundering verzieken en schade ontstaan.

Deze problematiek is niet nieuw. In veengebieden is bekend dat houten palen, die de fundering vormen, schade kunnen oplopen bij veranderende grondwaterstanden. De recente toename van extreme klimatologische omstandigheden heeft echter aangetoond dat ook klei een serieuze bedreiging kan vormen voor zowel moderne als historische woningen.

Funderingstypen en hun kwetsbaarheid

In Nederland komen twee hoofdfunderingstypen voor: fundering op palen en fundering op staal. Elk type heeft zijn eigen risico’s bij veranderende grondomstandigheden.

Fundering op palen

In veengebieden, vooral in het noorden en westen van het land, zijn veel oude woningen gebouwd op houten palen. Deze palen rusten op een laag zand of klei. Bij verdroging kan het veen oxideren, wat leidt tot een verlies aan volume en draagkracht. Daarnaast kunnen schimmels of bacteriën de houten palen aantasten, wat na jaren kan leiden tot instabiliteit.

Een specifiek risico is de zogenaamde "paalpest", waarbij bacteriën de spintlaag van de houten palen vernietigen. Dit proces kan jaren duren voordat het visueel duidelijk is, maar leidt uiteindelijk tot een verlies van stabiliteit. Oudere huizen met houten palen zijn daarom vaak kwetsbaarder voor funderingsproblemen.

Fundering op staal

Funderingen op staal zijn meestal te vinden in zand- of klei-gebieden en rusten op een stevige ondergrond. Echter, wanneer deze fundering op klei of veen staat, kunnen de bodemlagen in te klinken. Dit is vooral een probleem in rivierengebieden, waar de bodem vaak complex is door het verloop van rivieren in de loop van de geschiedenis.

Een woning op staal kan dus zinken als de ondergrond verandert, bijvoorbeeld door krimpende klei of inzakkende veenlagen. De gevolgen zijn vergelijkbaar met die bij houten palen: scheuren in muren, scheefstand van het gebouw en in extreme gevallen zelfs volledige verzakking.

Klimaatverandering en funderingsproblematiek

De afgelopen jaren is duidelijk geworden dat klimaatverandering een directe invloed heeft op de grondwaterstanden en daarmee ook op funderingsstabiliteit. Langere droogperioden zorgen ervoor dat het grondwaterpeil daalt, waardoor de bodem verdroogt en krimpt. Regenperioden daarentegen kunnen leiden tot uitzetting van de klei, wat opnieuw spanningen in de fundering kan veroorzaken.

Het klimaatgedrag van klei is daarom niet constant, maar cyclisch. Een woning kan in de droge zomer veranderen van vorm en in de herfst opnieuw instabiel worden. Dit maakt het moeilijk om de schade te voorspellen en te beheersen.

In het licht van deze ontwikkelingen werken diverse instellingen, zoals de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, aan een Nationale Aanpak Funderingsproblematiek. Deze aanpak richt zich op het verklaren van de risico’s, het monitoren van effecten en het ontwikkelen van maatregelen om schade te beperken.

Monitoren van funderingsproblematiek: het voorbeeld van een boerderij in Gelderland

Om meer inzicht te krijgen in de funderingsproblematiek veroorzaakt door krimpende klei, voert de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed onderzoek uit aan een rijksmonument in Gelderland. Het gaat om een boerderij uit 1859, gelegen in de buurt van de rivier de Waal. De boerderij vertoont reeds scheuren en scheefstand, wat op funderingsproblemen wijst.

Het onderzoek richt zich op het monitoren van de grondwaterstanden, vochtige lucht, regenval en de veranderingen in de ondergrond. Hierbij wordt met name gekeken naar het krimpen of uitzetten van de klei en de stabiliteit van het gebouw. Omdat het een rijksmonument is, zijn er beperkingen op onderhouds- en herstelwerkzaamheden om de metingen niet te beïnvloeden.

Het resultaat van dit onderzoek kan leiden tot beter begrip van de funderingsproblematiek en het ontwikkelen van preventieve of herstelmaatregelen die ook op andere locaties toepasbaar zijn.

Signalen van funderingsproblemen

Het herkennen van funderingsproblemen is essentieel om schade vroegtijdig te detecteren. Niet elke scheur in de muur duidt op een funderingsprobleem, maar er zijn wel duidelijke indicatoren die waarschuwen voor instabiliteit.

Visuele signalen

Scheuren in muren: Horizontale of diagonale scheuren die zich verder uitstrekken in de loop van de tijd.
Scheefstand van het gebouw: Duidelijk zichtbaar verschil in hoogte tussen onderdelen van het huis.
Verzakte vloeren of scheve kozijnen: Deze signalen duiden op instabiliteit van de fundering.
Problemen met ramen en deuren: Moeilijk open- of dichtgaande kozijnen zijn een teken van verandering in de structuur.

Functionele signalen

Plotselinge scheuren in tegelwerk of verflagen: Dit kan wijzen op spanningen in de structuur.
Vocht in kruipruimten of rottende vloerbalken: Vaak het gevolg van verlaagde vloeren en dichtere contacten met grondwater.
Wateroverlast in de begane grond: Deze kan ook wijzen op veranderingen in de ondergrond, bijvoorbeeld als een woning lager ligt dan de omgeving.

Als een of meer van deze signalen aanwezig zijn, is het verstandig om contact op te nemen met een professional. Hoe eerder actie wordt ondernomen, hoe groter de kans om schade te beperken.

Oorzaken van funderingsproblemen

Funderingsproblemen kunnen verschillende oorzaken hebben, afhankelijk van de bodemtype, het klimaat en menselijke interventies. De belangrijkste oorzaken zijn:

1. Verandering in grondwaterstand

Een dalend grondwaterpeil is een van de voornaamste oorzaken van funderingsproblemen. Bij droogte droogt de bodem uit, waardoor klei krimpt en zand of veen inzakt. Dit veroorzaakt ongelijke drukverdeling onder het gebouw, wat leidt tot scheuren en scheefstand.

Het verlaagde grondwaterpeil kan worden versneld door menselijke activiteiten zoals wateroppompen voor de agrarische sector, natuur- of drinkwater. Deze activiteiten zijn vanuit klimaatmaatregelen vaak onvermijdelijk, maar hebben directe gevolgen voor funderingsstabiliteit.

2. Klimaatextremen

Extreme droogtes of regenbuien versterken de instabiliteit van de bodem. Langdurige droogte zorgt voor verdroging en krimp van de klei, terwijl hevige regens kunnen leiden tot uitzetting. Deze cyclische veranderingen veroorzaken spanningen in de fundering, die uiteindelijk schade leiden.

3. Bouwactiviteiten en riolering

Bouwprojecten en de aanleg van riolering kunnen de grondwaterstand beïnvloeden. Drainage en infiltratieleidingen veranderen het waterpeil, wat kan leiden tot verdroging of oververzadiging van de bodem. Ook kan de bouw van nieuwe woningen of infrastructuur leiden tot ongelijke drukverdeling op de ondergrond.

4. Biologische aantasting

In huizen met houten palen kunnen schimmels of bacteriën de stabiliteit van de fundering aantasten. Deze processen kunnen jaren duren voordat ze visueel duidelijk zijn, maar leiden uiteindelijk tot verlies van draagkracht en instabiliteit.

Maatregelen tegen funderingsproblemen

Het voorkomen en herstellen van funderingsproblemen vereist een combinatie van preventieve en herstelmaatregelen. De keuze voor de juiste maatregel hangt af van de oorzaak van de schade, de soort fundering en de ondergrond.

1. Preventie: grondwaterstand beheren

Een stabiele grondwaterstand is cruciaal voor een stabiele fundering. Preventieve maatregelen om dit te waarborgen zijn:

Riolering en drainage aanpassen: Zorg dat water gelijkmatig kan afstromen en de grond niet oververzadigd raakt.
Vegetatie beheren: Planten kunnen het grondwaterpeil beïnvloeden door middel van verdamper.
Wateropslag aanleggen: In droge perioden kan water opslag worden gebruikt om de bodem nat te houden.

2. Herstel: stabiliteit herstellen

Als schade al is ontstaan, zijn herstelmaatregelen nodig. De keuze voor herstel hangt af van de mate van schade en de oorzaak.

Paling: Het opnieuw invullen van de bodem onder het gebouw met zand of beton om de fundering opnieuw te ondersteunen.
Funderingsversterking: Aanleggen van extra funderingen of het versterken van bestaande funderingen met bijvoorbeeld stalen palen.
Herstel van houten palen: Bij schadegeschiedenissen in houten palen kan er gekozen worden voor het vervangen of het herstellen van beschadigde palen.

3. Monitoring: veranderingen registreren

Het voortdurend monitoren van de grondwaterstand en de stabiliteit van het gebouw is essentieel voor het vroegtijdig detecteren van funderingsproblemen. Modernere technologie, zoals sensoren en satellietbeelden, kan helpen bij het registreren van veranderingen in de ondergrond en het voorspellen van schade.

Funderingsproblematiek in het rivierengebied

Het rivierengebied is een van de meest kwetsbare regio’s in Nederland voor funderingsproblemen. De bodem is vaak een mengsel van klei, zand en veenlagen, wat de stabiliteit verder beïnvloedt. Bovendien zijn de grondwaterstanden hier sterk afhankelijk van de rivieren, die het water snel kunnen afvoeren bij regenbuien of verlagen bij droogte.

Een extra complicatie is de variatie in de ondergrond. In het rivierengebied zijn de bodemlagen vaak complex vanwege het verloop van rivieren in de loop van de geschiedenis. Dit betekent dat een woning in een straat kan verzakken, terwijl buren huizen volledig stabiel blijven.

Bovendien zijn veel woningen in het rivierengebied gebouwd op staal in plaats van op palen. Dit maakt de fundering kwetsbaarder voor veranderingen in de ondergrond, aangezien de stabiliteit hier volledig afhangt van de ondergrond.

De rol van de overheid en maatschappelijke betrokkenheid

De Nationale Aanpak Funderingsproblematiek is een samenwerking tussen diverse instellingen, waaronder de RVO, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en andere kennisinstellingen. Het doel van deze aanpak is om grip te krijgen op de oorzaken van funderingsproblemen en maatregelen te ontwikkelen om schade te beperken of te herstellen.

De Raad voor de leefomgeving en infrastructuur heeft al gewaarschuwd voor de risico’s van funderingsproblematiek, met name in het licht van klimaatverandering. Zij noemden het "een recept voor maatschappelijke ontwrichting", aangezien schade leidt tot onverkoopbare woningen en hoge herstelkosten voor eigenaren.

In dit kader is het belangrijk dat de overheid, maatschappij en individuen samenwerken om risico’s te verminderen. Dit betreft niet alleen funderingsherstel, maar ook het beheren van het klimaat en de ondergrond op een duurzamere manier.

Conclusie

Funderingsproblematiek veroorzaakt door krimpende en zwelende klei is een serieuze uitdaging voor woningen in Nederland. Het klimaat, de bodem en menselijke interventies beïnvloeden de stabiliteit van de ondergrond en daarmee ook de fundering van huizen. De gevolgen kunnen ernstig zijn: scheuren, scheefstand, en in extreme gevallen zelfs volledige verzakking.

Het belang van vroegtijdige herkenning van funderingsproblemen en het nemen van preventieve maatregelen is groot. De overheid en maatschappij zijn bezig met onderzoek en aanpak, maar individuele eigenaren en bouwprofessionals spelen ook een cruciale rol in het beheersen van risico’s.

Bij het bouwen of renoveren van woningen moet de ondergrond daarom altijd centraal staan. Door kennis te maken van de eigenschappen van de bodem en maatregelen te nemen op tijd, kan schade worden voorkomen en de levensduur van woningen verlengd.