Oude gemetselde fundering: herkennen, oorzaken en herstelstrategieën

Published by Redactie on juli 27, 2025 | Category fundering

Inleiding

Oude gemetselde funderingen vormen een belangrijk onderdeel van het erfgoed in Nederland, vooral in stads- en dorpscentra waar huizen vaak zijn gebouwd met traditionele technieken. Deze funderingen zijn vaak onderdeel van gebouwen uit de jaren 1920 of zelfs eeuwen ouder, en worden uitgevoerd met materialen zoals kalkspecie, houten palen of staal. Hoewel ze geschikt waren voor hun tijd, kunnen ze met de jaren verval ondergaan of problematisch worden door veranderende omstandigheden zoals een dalend grondwaterpeil of bodeminstabiliteit.

In dit artikel bespreken we de eigenschappen van oude gemetselde funderingen, de typische problemen die hierbij voorkomen, mogelijke oorzaken van schade en herstelstrategieën. Verder geven we aandacht aan de historische context en praktijkvoorbeelden, zoals de fundering van het Paleis Noordeinde en woonboerderijen in Westland. Het doel is om een duidelijk overzicht te bieden van de uitdagingen en technieken die centraal staan bij renovaties van oude panden met historische funderingen.

Kenmerken van oude gemetselde funderingen

Oude gemetselde funderingen worden vaak aangemaakt van kalkspecie, een mengsel van kalk, zand en water. Deze specie is minder duurzaam dan de huidige cementspecie en is daarom gevoeliger voor slijtage en chemische reacties. De fundering wordt meestal ondergronds aangebracht en kan uit verschillende onderdelen bestaan, afhankelijk van de bouwperiode en de lokale bouwgewoontes. Vaak zijn deze funderingen gecombineerd met andere funderingsmethoden, zoals houten roosterwerken of palen.

Een karakteristiek van oude funderingen is dat ze vaak ouder zijn dan het bovenliggende bouwwerk. In het verleden was het gebruikelijk om een bestaande fundering te hergebruiken bij nieuwbouw, wat kan leiden tot zettingsverschillen en structurele problemen. Daarnaast zijn funderingen vaak onderhevig aan verontreinigingen van de grond of grondwater, die chemisch reageren met het materiaal en daardoor verder verslechtering veroorzaken.

In de loop van de jaren zijn verschillende funderingsmaterialen gebruikt, zoals houten palen (in vooral de 19e en vroege 20e eeuw), staal (tijdens de industriële periode) en beton (vanaf de late 20e eeuw). De keuze van het materiaal was afhankelijk van de beschikbaarheid, de bouwtechnieken van de tijd en de lokale bodemomstandigheden.

Problemen bij oude gemetselde funderingen

Oude gemetselde funderingen kunnen verschillende typen schade vertonen. De meest voorkomende problemen zijn:

1. Verval en slijtage van het metselwerk

Kalkspecie is minder bestand tegen de tand des tijds dan cementspecie. Als gevolg hiervan kan het funderingsmetselwerk verval ondergaan, wat leidt tot zettingsproblemen en structurele instabiliteit. Dit verval kan worden verergerd door chemische reacties met grondwater of grondverontreinigingen, die de materialen verder aantasten.

2. Problemen met houten roosterwerken

In oude funderingen op staal worden vaak houten roosterwerken gebruikt. Deze houten elementen zijn gevoelig voor verdroging en rotting. Zolang het hout onder water blijft, is er meestal weinig schade. Echter, als het roosterwerk droog komt te liggen – bijvoorbeeld door een dalend grondwaterpeil – kan het gaan rotten. Dit zorgt voor verzakkingen en schade aan het bovenliggende metselwerk en de bovenbouw.

Een voorbeeld hiervan is het Paleis Noordeinde in Den Haag. Bij de restauratie bleek dat het houten balkrooster onder de fundering van de linkervleugel was gaan rotten. Hierdoor ontstonden verzakkingen, die leidden tot schade aan de bovenbouw. De oplossing was om het houten balkrooster en losse stenen te verwijderen en te vervangen door gecementeerd zand.

3. Zettingsverschillen

Zettingsverschillen kunnen ontstaan wanneer de fundering niet uniform is. Dit kan het geval zijn bij combinaties van verschillende funderingsmethoden, zoals een gemetselde fundering op staal of palen. Ook kan de bodem onder de fundering variëren, wat leidt tot ongelijke zettingen en scheuren in het metselwerk of de bovenbouw.

Een bekend voorbeeld is de fundering van het Paleis op de Dam in Amsterdam, dat uit 1640 stamt en is gebouwd op 13.659 houten palen. Hoewel deze fundering duurzaam is gebleken, zijn er op lange termijn kleine zettingsverschillen opgetreden die door regelmatig onderhoud worden gecontroleerd en bijgesteld.

4. Verzakkingen en scheefstand van het bouwwerk

Bij verouderde funderingen kan het bouwwerk verzakken of scheef komen te staan. Dit is vaak het geval bij funderingen met houten palen, vooral wanneer het grondwaterpeil lager ligt dan de paalkoppen. Ook te korte palen kunnen leiden tot verzakkingen, vooral in gebieden waar de vaste grondslag diep zit.

Symptomen van funderingsproblemen zijn onder andere: - scheefstaande vloeren - brede scheuren in muren of vloeren - klemmende ramen en deuren - schade aan leidingen - een huis dat lager ligt dan de omgeving

Oorzaken van funderingsproblemen

Funderingsproblemen kunnen verschillende oorzaken hebben, die vaak samenwerken om schade te veroorzaken. De belangrijkste oorzaken zijn:

1. Oudere funderingsmaterialen

Kalkspecie is minder bestand tegen slijtage dan cementspecie. Daarnaast zijn houten palen en roosterwerken gevoelig voor rotting, vooral bij veranderingen in het grondwaterpeil. In oude funderingen zijn vaak houtsoorten gebruikt zoals vuren, grenen, elzen en eiken, die minder duurzaam zijn dan moderne houtsoorten zoals lariks en douglas.

Sinds de invoering van de norm NEN 5491 in 1983 is het gebruik van grenen als heipaalhoutsoort verboden. Dit wijst op de toenemende aandacht voor de duurzaamheid en veiligheid van funderingsmaterialen.

2. Bodemafwijkingen

Funderingsschade kan ook worden veroorzaakt door plaatselijke afwijkende bodemomstandigheden. Drie basisoorzaken zijn: - bodemafwijking - veranderende grondwaterstanden - ongelijke drukverdeling in de bodem

Deze variaties kunnen leiden tot ongelijke zettingen van de fundering, waardoor het bouwwerk scheef komt te staan of scheuren ontstaan.

3. Grondwaterproblemen

Een dalend grondwaterpeil kan houten elementen in de fundering droog maken en laten rotten. Dit is een voorkomend probleem bij funderingen die gemaakt zijn voor een hoger grondwaterpeil. Waterschappen spelen hierin een belangrijke rol, aangezien zij vaak bewust het grondwaterpeil verlagen voor verkeers- of recreatiedoeleinden.

4. Constructieve onvolkomenheden

Oude funderingen kunnen ook problematisch zijn door constructieve onvolkomenheden, zoals te korte palen of onvoldoende diepe funderingen. Dit is vaak het geval bij oude woonboerderijen in regio's zoals Westland, waar huizen uit de jaren 1920 vaak zonder kelder of zware fundamenten zijn gebouwd. Dit leidt vaak tot vochtproblemen en verzakkingen.

Herstelstrategieën voor oude gemetselde funderingen

Wanneer funderingsproblemen zich voordoen, zijn er verschillende herstelstrategieën mogelijk. De keuze van de methode hangt af van de oorzaak van de schade, de toegankelijkheid van het terrein en de wensen van de eigenaar. De belangrijkste herstelstrategieën zijn:

1. Herstel van het funderingsmetselwerk

Bij verval van het metselwerk is het vaak nodig om het funderingsmetselwerk te herstellen of te vervangen. Dit kan worden gedaan door losse stenen en vervalste materialen te verwijderen en te vervangen door gecementeerd zand of nieuwe metselstenen. In het geval van het Paleis Noordeinde is dit succesvol toegepast, wat leidde tot een stabilisering van de fundering en de bovenbouw.

2. Uitbreiding of verdieping van de fundering

Als de fundering niet diep genoeg is of niet voldoet aan huidige eisen, kan men besluiten om de fundering te verdiepen of te verbreed. Dit is vooral relevant bij renovaties van oude woonboerderijen, waar vaak geen kelder of zware fundamenten aanwezig zijn. Een uitgebreide fundering kan helpen bij het verhinderen van verdere zettingen en verbetering van de wendbaarheid van het gebouw.

3. Vervanging van houten elementen

Bij houtgerelateerde funderingsproblemen is het vaak nodig om houten palen of roosterwerken te vervangen. Dit kan worden gedaan door oude houten elementen te verwijderen en te vervangen door gecementeerd zand of moderne funderingsmaterialen. Het is belangrijk om bij deze werken rekening te houden met de structuur van het bouwwerk om schade aan de bovenbouw te voorkomen.

4. Paalfundering

Bij ernstige zettingsproblemen of onvoldoende stevigheid van de fundering kan men besluiten om over te gaan op een paalfundering. Dit is vooral het geval bij oude gemetselde funderingen op staal, waarbij het gebruik van palen kan helpen bij het verhinderen van verdere verzakkingen. Het is echter vaak nodig om dit voor het gehele bouwwerk te doen, of deelsgewijs met dilatatie tussen de gedeeltes om zettingsverschillen te voorkomen.

Praktijkvoorbeelden en toepassing

1. Paleis Noordeinde

Het Paleis Noordeinde in Den Haag is een goed voorbeeld van een oude fundering die is hersteld. Bij de restauratie bleek dat het houten balkrooster onder de fundering was gaan rotten, wat leidde tot verzakkingen en schade aan de bovenbouw. De oplossing was om het houten balkrooster en losse stenen te verwijderen en te vervangen door gecementeerd zand. Dit leidde tot een stabilisering van de fundering en vermindering van verdere schade.

2. Woonboerderijen in Westland

In Westland zijn veel woonboerderijen uit de jaren 1920 te vinden, die vaak zijn gebouwd zonder kelder of zware fundamenten. Hierdoor zijn ze gevoelig voor vochtproblemen en verzakkingen. Bij renovaties van deze boerderijen is het vaak nodig om de fundering uit te breiden of te herstellen. Daarnaast zijn er ook oplossingen voor het verhinderen van verdere schade, zoals het verhogen van het grondwaterpeil of het gebruik van moderne funderingsmaterialen.

3. Houten paalfunderingen in Amsterdam

In Amsterdam zijn veel oude huizen gebouwd op houten paalfunderingen. Deze funderingen zijn vaak duurzaam, maar kunnen problematisch worden bij veranderende grondwaterstanden. Een voorbeeld is het Paleis op de Dam, dat uit 1640 stamt en is gebouwd op 13.659 houten palen. Hoewel deze fundering goed functioneert, zijn er op lange termijn kleine zettingsverschillen opgetreden, die worden gecontroleerd en bijgesteld.

Conclusie

Oude gemetselde funderingen vormen een belangrijk onderdeel van het bouwgeschiedenis in Nederland. Deze funderingen zijn vaak gemaakt met traditionele materialen en technieken, maar kunnen met de jaren verval ondergaan of problematisch worden door veranderende omstandigheden. De belangrijkste problemen zijn verval van het metselwerk, rotting van houten elementen, zettingsverschillen en verzakkingen. De oorzaken van deze problemen zijn onder andere oudere funderingsmaterialen, bodemafwijkingen, grondwaterproblemen en constructieve onvolkomenheden.

Bij funderingsproblemen zijn er verschillende herstelstrategieën mogelijk, afhankelijk van de oorzaak van de schade en de toegankelijkheid van het terrein. De belangrijkste herstelstrategieën zijn het herstellen van het funderingsmetselwerk, uitbreiding of verdieping van de fundering, vervanging van houten elementen en paalfundering. Praktijkvoorbeelden zoals het Paleis Noordeinde, woonboerderijen in Westland en houten paalfunderingen in Amsterdam tonen aan dat funderingsherstel mogelijk is, maar vereist zorgvuldige planning en uitvoering.

Voor eigenaren van oude panden is het belangrijk om funderingsproblemen vroegtijdig te herkennen en professionele advies in te winnen. Door de juiste herstelstrategie toe te passen, is het mogelijk om oude funderingen te herstellen en te behouden, terwijl het bouwwerk opnieuw veilig en duurzaam wordt gemaakt.