Bestuurlijke samenwerkingsvormen in het funderend onderwijs: analyses en ontwikkelingen

Published by Redactie on juli 28, 2025 | Category fundering

Inleiding

In het funderend onderwijs – het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs – zijn er diverse vormen van samenwerking tussen scholen en schoolbesturen mogelijk. Deze samenwerkingsvormen spelen een belangrijke rol bij het verbeteren van het onderwijsaangebod, het verminderen van administratieve lasten en het creëren van efficiëntere organisaties. In het licht van de huidige uitdagingen zoals het lerarentekort, het veranderende leerlingaantal en de noodzaak van kwaliteitsverbetering, is het belang van duidelijke bestuursstructuren en samenwerkingsvormen steeds groter geworden.

De Tweede Kamer heeft hierover diverse moties en debatten behandeld, waarin de aandacht ligt op de bestuurlijke organisatie, governance en de rol van schoolbesturen. In dit artikel wordt ingegaan op de diverse bestuurlijke samenwerkingsvormen in het funderend onderwijs, de knelpunten die erin voorkomen, en de maatregelen die op het politieke en beleidsniveau worden overwogen. De focus ligt op de informatie uit recente kamerstukken en officiële verslagen die door de regering zijn ingezonden.

Bestuurlijke samenwerkingsvormen

Bestuurlijke samenwerkingsvormen in het funderend onderwijs kunnen verschillende vormen aannemen. Naast fusies zijn er ook andere manieren waarop scholen en schoolbesturen samen kunnen werken. In het kader van de analyse door de Tweede Kamer, is sprake van duidelijke mogelijkheden om samenwerking te bevorderen, bijvoorbeeld door middel van coöperaties, federaties of personele unies.

Een institutionele fusie betreft de samenvoeging van twee scholen tot één school. In dit geval blijft het bestuur hetzelfde, maar wordt er sprake van één georganiseerde instelling. Dit kan gunstig zijn bij het verdiepen van het onderwijsaanbod, het delen van middelen en het verbeteren van de leerlingendalingsstatistiek. Aan de andere kant kan dit ook leiden tot verlies van identiteit en autonomie van individuele scholen.

Een bestuurlijke fusie betreft daarentegen de samenvoeging van schoolbesturen. Dit kan op twee manieren gebeuren: door het volledig samengaan van twee schoolbesturen of door de overdracht van één of meer scholen van het ene bestuur naar het andere. Deze vorm van samenwerking komt het meest voor in het funderend onderwijs, aangezien het relatief eenvoudiger is om te reguleren en te implementeren.

Naast fusies zijn er ook andere samenwerkingsvormen mogelijk, zoals coöperaties, federaties en personale unies. Deze vormen zijn minder gebruikelijk, maar bieden wel alternatieve structuren die samenwerking bevorderen zonder tot volledige fusie te leiden. De Tweede Kamer wijst erop dat er beperkte aandacht is voor deze alternatieven, terwijl zij juist kunnen bijdragen aan een diverser en flexibelere onderwijslandschap.

Bestuurlijke knelpunten

De Tweede Kamer en verschillende fracties hebben in kamerstukken en moties duidelijk gemaakt dat er knelpunten zijn binnen de bestuursstructuren in het funderend onderwijs. Deze knelpunten zijn onder andere gerelateerd aan het vermogen van schoolbesturen om hun wettelijke verantwoordelijkheden te vervullen, het verminderen van administratieve lasten en het bevorderen van samenwerking in plaats van concurrentie.

Een van de voornaamste kritieken is dat de huidige sturing in het onderwijs – zoals de financiering en het toezicht – de concurrentie in het onderwijs aanwakkert in plaats van samenwerking te bevorderen. Dit heeft gevolgen voor de kwaliteit van het onderwijs en de mogelijkheden voor scholen om innovatief en efficiënt te werken. De kritiek is vooral gericht op het verhoudings- of normeringspercentage dat de financiering van scholen beïnvloedt en die scholen ertoe aanzet om het aantal leerlingen te vergroten op kosten van andere scholen.

Daarnaast wijzen de kamerleden op het feit dat schoolbesturen in de huidige regelgeving te weinig ruimte hebben om samenwerkingsvormen die niet leiden tot fusie te ontwikkelen. Dit is volgens hen een misstand, omdat samenwerking in coöperaties bijvoorbeeld kan bijdragen aan het professionele handelen van onderwijspersoneel en de kwaliteit van het onderwijs.

Politieke en beleidsgerichte maatregelen

In het kader van de huidige discussie zijn er verschillende maatregelen en voorstellen gedaan om de bestuursstructuren in het funderend onderwijs te verbeteren. Eén van de voornaamste voorstellen is het organiseren van een nieuw Schevenings Beraad, waarin het Rijk, partners binnen het funderend onderwijs en lokale overheden heldere afspraken maken over de bestuurlijke verhoudingen. Dit beraad zou ertoe moeten leiden dat er duidelijke afspraken worden gemaakt over het toezicht, de financiering en de rol van schoolbesturen.

Daarnaast is er ook sprake van het noodzaak om lumpsumbekostiging te introduceren, wat betekent dat scholen een vaste financiële uitkering krijgen, onafhankelijk van het aantal leerlingen. Dit zou scholen in staat stellen om meer autonomie te hebben bij het bepalen van hun onderwijsaangebod en het uitvoeren van hun pedagogische visie. De Onderwijsraad heeft hierop gewezen dat de bestuurlijke verhoudingen in het onderwijs de afgelopen decennia zijn verstoord door nieuwe beleidsmaatregelen, verplichtingen en subsidies. Een helderere sturing zou volgens hen duidelijkheid en stabiliteit kunnen brengen in de sector.

Er is ook aandacht voor het versterken van de rol van schoolbesturen. In de huidige situatie worden schoolbesturen vaak gezien als uitvoerende instanties van beleid in plaats van als partners in de ontwikkeling van onderwijs. Het voorstel is dat schoolbesturen een faciliterende rol krijgen, waarin ze de autonomie en professionaliteit van onderwijspersoneel kunnen ondersteunen. Dit zou bijdragen aan een betere kwaliteit van het onderwijs en het creëren van een leeromgeving waarin leerlingen gelijkwaardige kansen krijgen.

Kwaliteitsbevorderende maatregelen

Een ander belangrijk aspect in de discussie over bestuurlijke samenwerkingsvormen is de kwaliteit van het onderwijs. De Tweede Kamer benadrukt dat samenwerking en fusies alleen gunstig zijn als ze bijdragen aan het behalen van de kwaliteitsdoelen. Deze doelen zijn onder andere gericht op het versterken van basisvaardigheden zoals lezen, schrijven en rekenen, het verbeteren van het onderwijspersoneel en het creëren van gelijke kansen voor alle leerlingen.

Een voorbeeld van een kwaliteitsgerichte maatregel is de voorgestelde afspraak tussen schoolbesturen en de inspectie over het percentage laaggeletterden in een school. Dit zou betekenen dat scholen zich verbinden om het aantal leerlingen met functioneel analfabetisme te verlagen, bijvoorbeeld via specifieke interventies in het onderwijs. Dit soort afspraken zou de verantwoordelijkheid van scholen versterken en tegelijkertijd het toezicht verduidelijken.

Daarnaast benadrukt de Tweede Kamer het belang van het aanpassen van de deugdelijkheidseisen, zoals het aandeel bevoegde leraren en de klassengrootte. Deze eisen zijn essentieel voor de kwaliteit van het onderwijs, maar moeten wel flexibel genoeg zijn om samenwerking mogelijk te maken. De regering wordt opgeroepen om te kijken naar alternatieve modellen die de kwaliteit van het onderwijs versterken zonder dat fusie de enige oplossing is.

Conclusie

Bestuurlijke samenwerkingsvormen in het funderend onderwijs zijn een essentieel onderdeel van het huidige beleid en de uitdagingen die het onderwijs vandaag de dag te verwerken krijgt. In de Tweede Kamer is duidelijk gemaakt dat er sprake is van knelpunten in de bestuursstructuren, zoals het ontbreken van alternatieven voor fusies, de concurrentie tussen scholen en de noodzaak van een helderere sturing. De maatregelen die op het politieke niveau worden overwogen – zoals het Schevenings Beraad, lumpsumbekostiging en de rolversterking van schoolbesturen – zijn gericht op het creëren van een duidelijker en efficiënter onderwijssysteem.

De Tweede Kamer benadrukt het belang van samenwerking in plaats van concurrentie, zowel op bestuursniveau als in het onderwijsaangebod. Dit is noodzakelijk om de kwaliteit van het onderwijs te verbeteren en om voldoende kwalificaties te bereiken in de basisvaardigheden. Het is de verwachting dat deze maatregelen ertoe zullen leiden dat het onderwijs in Nederland sterker en beter onderbouwd wordt, zowel qua inhoud als qua organisatie.