Middeleeuwse riolering in Nederland: historische ontdekkingen en bouwtechnieken

Published by Redactie on juli 4, 2025 | Category riolering

In het midden van de veertiende eeuw begon Nederland zich te ontwikkelen tot een land met complexe infrastructuur, waaronder rioleringssystemen die al lang voor de moderne tijd werden aangelegd. De historische bronnen en archeologische ontdekkingen geven een overzicht van hoe de riolering in de middeleeuwen werkte, welke materialen werden gebruikt, en hoe deze het dagelijks leven beïnvloedde. Deze ontdekkingen tonen aan dat de bouwtechnieken van de middeleeuwen al op een geavanceerd niveau stonden, met name in steden zoals Zutphen, waar een bijzonder goed bewaard gebleven middeleeuws riool is aangetroffen.

Historische gegevens over de riolering

In Zutphen, in het oosten van Nederland, is in meerdere bronnen sprake van een historisch riool dat al in de 15e eeuw werd aangelegd. Volgens een middeleeuws handschrift van het Agnietenconvent, bewaard in het Regionaal Archief Zutphen, staat een uitgebreide beschrijving van de loop van de riolering, inclusief plekken waar verstoppingen konden worden verwacht en hoe deze konden worden opgelost. Ook wordt vermeld wanneer het riool is aangelegd, namelijk toen men het jaar 1481 schreef onder de eerbiedwaardige pater heer Derck vander Golde.

Deze informatie duidt erop dat de bouw van het riool al in de late middeleeuwen actief werd gepland en op een systematische manier werd uitgevoerd. Het is duidelijk dat de technieken van die tijd al voldoende waren om een betrouwbaar rioleringssysteem aan te leggen, met als doel het afvoeren van afval en het voorkomen van stank en ziektes.

Archeologische ontdekkingen

In 2025 ontdekten archeologen op het Rijkenhage in Zutphen een bijzonder goed bewaard gebleven deel van het middeleeuwse riool. Dit bestond uit een afgedekte goot van 43 centimeter breed en iets meer dan een meter hoog met aan weerszijden een 56 centimeter brede muur opgetrokken uit kloostermoppen. De onderzijde van het metselwerk bevindt zich op 2,5 meter onder het huidige straatniveau. Het riool blijkt over een lengte van ruim zeven meter intact te zijn gebleven. Oorspronkelijk liep het riool onder de weg door en kwam uit op de Berkel.

In 1954 werd al eerder een deel van de tunnel ontdekt bij de sloop van een pand aan het Rijkenhage. Destijds werd de 'onderaardse gang' geïnterpreteerd als vluchtgang voor de zusters van het klooster, maar dat blijkt niet te kloppen. De nieuwe opgravingen tonen aan dat het geen geheime gang was, maar een technisch vernuftig stukje middeleeuwse infrastructuur.

Bouwmaterialen en technieken

De buizen van het middeleeuwse riool werden gemaakt van klei, wat opvallend is, aangezien het huidige rioleringssysteem grotendeels uit PVC bestaat. De oudste buizen die zijn gevonden dateren zelfs van 4.000 jaar voor Christus. Op het Griekse eiland Kreta worden nog steeds buizen gebruikt die 2.000 jaar voor Christus al werden gebruikt! Dit duidt erop dat de technieken van de oude beschavingen al lang geleden een geavanceerde vorm van riolering ontwikkelden.

In de late middeleeuwen werd het gebruik van kleibuizen en metselwerk steeds uitgebreider. In Zutphen werd het riool gemaakt van kloostermoppen, een soort baksteen die speciaal werd gebruikt in de bouw van kloosters en religieuze gebouwen. Deze materialen waren sterk en bestand tegen het vocht, waardoor het riool langdurig gebruik kon worden gemaakt.

Hygiëne en het gebruik van het riool

In de middeleeuwen had de meeste bevolking geen riolering of wc’s. Poepen en plassen deed men gewoon in de natuur, op straat of in een emmer, die vaak in het water of op straat werd leeggegooid. Dit leidde tot stank en verontreiniging van het water, wat een groot risico vormde voor de gezondheid. Stadsbesturen probeerden het water in de stad schoon te houden, bijvoorbeeld voor het wassen, drinken en het brouwen van bier. Daarom kwamen er aan het einde van de middeleeuwen beerputten, ook wel ‘beer’ genoemd, die werden gebruikt om de ontlasting te verwerken.

In de 19e eeuw begon men met het toepassen van het zogenaamde wisseltonnensysteem, waarbij het riool nog steeds niet volledig in gebruik was. Bij dit systeem deed men zijn behoefte boven een beerton die periodiek werd omgewisseld voor een leeg exemplaar door zogenaamde beerwagens. Dit systeem was goedkoper dan de WC, maar had wel het nadeel dat het een stuk minder hygiënisch was dan de moderne riolering.

De rol van de zijlvesten

In de late middeleeuwen werd het waterbeheer in sommige regio’s geregeld door zogenaamde zijlvesten, zoals de Generale Zijlvest der Drie Delfzijlen en het Winsumer- en Schaphalsterzijlvest. Deze organisaties zorgden voor een overleg tussen verschillende belangengroepen, zodat ze gezamenlijk over onvoorziene zaken konden beslissen. De zijlvesten faciliteerden het voorkomen van overstromingen en zorgden voor een betere waterafvoer. De institutionele inrichting van de zijlvesten was sterk gebaseerd op de samenwerking tussen lokale gemeenschappen en de kerk.

Conclusie

De ontdekkingen in Zutphen en andere steden tonen aan dat de riolering in de middeleeuwen al op een geavanceerd niveau stond. De technieken en materialen die werden gebruikt, zoals kleibuizen en metselwerk, waren al voldoende geavanceerd om een betrouwbaar rioleringssysteem aan te leggen. De hygiëne was echter nog lang niet zo goed als in de moderne tijd, waardoor het gebruik van beerputten en wisseltonnensystemen nog steeds gangbaar was. De historische bronnen en archeologische vondsten geven een overzicht van hoe het riool functioneerde en hoe het het dagelijks leven beïnvloedde. Deze kennis kan nuttig zijn voor hedendaagse architecten en ingenieurs die de geschiedenis van de riolering willen begrijpen.

Bronnen

middeleeuwen