Traditionele en Moderne Gevelbekleding in de Achterhoek: Uitgangspunten voor Herstel en Nieuwbouw

Inleiding

De Achterhoek is een regio met een rijke bouwkundige geschiedenis, waar de landschapsstructuur en bouwstijl sterk beïnvloed zijn door geografische, economische en culturele factoren. Dit is ook duidelijk zichtbaar in de gevelbekleding van boerderijen en landbouwhuisvestingen. De keuze van materialen en kleuren van gevelbekleding speelt een essentiële rol in het behoud van het landschapsbeeld en de historische waarde van de gebouwen. In dit artikel worden de traditionele en moderne opties voor gevelbekleding in de Achterhoek besproken, met aandacht voor historische context, bouwkundige kenmerken en huidige richtlijnen voor restauratie en nieuwbouw.

De informatie is gebaseerd op de kadernota ‘Achterhoekse erven veranderen’ en andere lokale bouwstijlstudies, die de typologieën en richtlijnen voor erftransformaties in de regio Achterhoek beschrijven. Deze documenten bieden een grondig inzicht in de bouwtraditie en de huidige aandachtspunten voor gevelbekleding in zowel historische als nieuwe constructies.

Traditionele Gevelbekleding in de Achterhoek

1. Wit Gepleisterde Gevels

Een typisch kenmerk van boerderijen in het westen van de Achterhoek is de wit gepleisterde gevel. Dit verschijnsel is vooral te zien in de regio's in de nabijheid van de IJsselsteden, waar invloeden uit de stedelijke bouwkunst te herkennen zijn. Het gebruik van pleister op gevels geeft een lichte en open uitstraling, die goed past in de landschapsgroep van het westelijke deel van de Achterhoek.

Pleistering was ooit een functionele keuze, omdat het de muren beschermt tegen weersinvloeden en voorkomt dat vocht en algen zich ontwikkelen. Het is ook een duurzame keuze, aangezien het gebruik van pleister gemakkelijk herstelbaar is en lang meegaat als het goed wordt onderhouden.

2. Oranje-Rode Baksteen

In en rond Winterswijk is het gebruik van oranje- of rood gevelpleisterwerk op baksteen zeer karakteristiek. De baksteenfabrieken in deze regio produceerden traditioneel bakstenen met een diepe kleur, die vaak gebruikt werd in de gevelbekleding. De kleur is typisch voor het midden- en westelijke deel van de Achterhoek en vormt een contrast met de lichtere gevelbekleding elders in de regio.

Deze bakstenen zijn vaak ongepleisterd gebruikt, wat betekent dat de kleur van de baksteen direct zichtbaar is. Dit geeft de gebouwen een warme en karakteristieke uitstraling. Het gebruik van deze bakstenen is ook te verklaren uit de lokale industriële productie, die eind 19e en begin 20e eeuw bloeide.

3. Houten Gevelbekleding en Topgevels

In het oostelijke deel van de Achterhoek zijn topgevels van hout met gaffelteken een typisch bouwkundig kenmerk. Deze gevelbekleding is vaak te combineren met houten dakranden en afgewerkte houten gevels, die een rustige en historische uitstraling geven. De topgevels zijn vaak voorzien van een gaffelteken, dat het adres of de naam van het huis aanduidt.

Hoewel houten gevelbekleding minder gebruikelijk is in het westen, zijn er ook daar boerderijen te vinden met houten gevels, vooral in de ouderere bebouwing. Deze gevelbekleding vereist echter meer onderhoud dan pleister of baksteen en is daarom minder geschikt voor moderne toepassingen.

4. Traditionele Gevelbekleding in de T-Boerderij

De T-boerderij is een typische bouwstijl in het westen van de Achterhoek. Deze boerderij bestaat uit een hoofdgebouw en een aanbouw, die een T-vorm vormen. De gevelbekleding van deze boerderijen varieert, maar wit gepleisterde gevels zijn daarbij vaak te vinden. In sommige gevallen zijn ook bakstenen gevels gebruikt, vooral in de buurt van Winterswijk.

De T-boerderij is ontworpen met een eenvoudige basisvorm, een zadeldak en lage goten, waardoor de gevelbekleding een harmonieuze uitstraling heeft. De steile kap van het dak is een karakteristiek bouwkundig kenmerk dat het gebouw extra structuur geeft.

Moderne Gevelbekleding en Nieuwbouw

1. Nieuwbouw en Integrale Opbouw

Bij de bouw van nieuwe boerderijen of stallen in de Achterhoek wordt er steeds meer aandacht besteed aan het integreren van de nieuwe bouw in het bestaande landschapsbeeld. Dit geldt ook voor de keuze van gevelbekleding. De kadernota ‘Achterhoekse erven veranderen’ bevat uitgangspunten voor de bouw van nieuwe gebouwen, waarbij traditionele materialen en kleuren worden aangeraden.

Bij nieuwbouw van hoofdgebouwen wordt geadviseerd om de eenvoudige basisvorm te behouden en gebruik te maken van materialen die passen in de streekeigen bouwstijl. Dit betekent dat bijvoorbeeld ongepleisterde bakstenen of rietgedekte gevels kunnen worden gebruikt.

Nieuwbouw van stallen vereist een andere aanpak. Hier is introverte gevelbekleding gewenst, wat betekent dat de gevels minder opvallend zijn en meer aansluiten bij de omgeving. Dit kan gerealiseerd worden door het gebruik van zandstenen of betonblokken, die een neutrale uitstraling hebben.

2. Kleurgebruik en Materialen

Een belangrijk aandachtspunt bij gevelbekleding in de Achterhoek is het kleurgebruik. Omdat het landschap een rustige en neutrale kleurencombinatie heeft, is het aan te raden om terughoudend met kleur te zijn. Lichte kleuren zoals wit, beige of zandkleuren passen beter in het landschap dan felgekleurde materialen.

Daarnaast is het materiaalgebruik een essentieel aspect. De kadernota stelt voor om aansluiting te zoeken bij de streekeigen dakbedekking, zoals (ongeglazuurde) pannen of riet. Deze materialen zijn ook geschikt voor gevelbekleding, vooral in combinatie met pleister of bakstenen. Het gebruik van niet-locatiegebonden materialen, zoals modern beton of geglazuurde tegels, wordt dan weer minder aanbevolen.

3. Integrale Erftransformatie

Bij een erftransformatie is het belangrijk om rekening te houden met het historische karakter van het erf. De kadernota stelt een aantal aandachtspunten voor, zoals het behoud van de oorspronkelijke indeling van het hoofdgebouw en het gebruik van passende gevelbekleding. Een opener gevel op één plek is bijvoorbeeld mogelijk, maar dit moet goed ontworpen zijn om in te passen bij de bouwstijl van het erf.

Bij de integratie van nieuwe functies of de uitbreiding van bestaande gebouwen is het aan te raden om de massa en vorm van het erf te respecteren. Dit betekent dat nieuwe gebouwen niet groter of meer opvallend mogen zijn dan de bestaande constructies. De gevelbekleding moet daarbij ook passen in de historische context van het erf.

Aanbevelingen voor Restauratie en Renovatie

1. Behoud van Traditionele Materialen

Bij de restauratie van historische gebouwen in de Achterhoek is het belangrijk om traditionele materialen zoveel mogelijk te behouden. Dit geldt ook voor de gevelbekleding. Het gebruik van wit gepleisterde gevels of oranje-gele bakstenen is daarbij een logische keuze, zolang het passend is binnen de streekeigen bouwstijl.

Wanneer pleistering of bakstenen niet langer bruikbaar zijn, is het aan te raden om authentieke alternatieven te kiezen. Dit betekent bijvoorbeeld het gebruik van pleister met dezelfde composities als de oorspronkelijke of bakstenen met dezelfde kleur en textuur.

2. Aanpassing van Nieuwe Materialen

Bij de renovatie van historische gebouwen kan het ook nodig zijn om nieuwe materialen in te voeren, bijvoorbeeld voor isolatie of energiebesparing. In dergelijke gevallen is het aan te raden om de gevelbekleding zodanig te kiezen dat het visueel niet afwijkt van het oorspronkelijke. Dit kan bijvoorbeeld gerealiseerd worden door dakpannen of riet te gebruiken, die het originele landschapsbeeld behouden.

3. Aandacht voor Deelgevels en Details

Bij de restauratie van gevelbekleding is het belangrijk om ook deelgevels en details in overweging te nemen. Dit betreft bijvoorbeeld het gebruik van gaffeltekens of topgevels, die een specifieke uitstraling geven aan een boerderij. Deze elementen kunnen bijdragen aan het historische karakter van het erf en moeten daarom zorgvuldig behouden of hersteld worden.

Gevelbekleding in de Context van het Landschap

1. Harmonie met de Omgeving

Een van de kernprincipes van gevelbekleding in de Achterhoek is de harmonie met de omgeving. Omdat het landschap in de Achterhoek relatief open en rustig is, is het belangrijk dat de gebouwen zich goed voegen in het beeld. Dit geldt ook voor de gevelbekleding, die niet te fel of te modern mag zijn.

De kleur van de gevelbekleding speelt daarbij een essentiële rol. Lichte kleuren zoals wit of beige passen goed in het landschap, terwijl donkere of felgekleurde materialen juist afstoten. Daarnaast is het ook belangrijk om de materialen zorgvuldig te kiezen, zodat ze passen in de streekeigen bouwstijl.

2. Invloed van de Geografie

De keuze van gevelbekleding is ook beïnvloed door de geografie van de Achterhoek. Het oostelijke deel van de Achterhoek ligt hoger en is reliëfrijker, terwijl het westen plat en vochtiger is. Dit heeft invloed op de beschikbaarheid van materialen en de bouwstijl.

In het oosten van de Achterhoek was leem en klei beschikbaar, wat leidde tot de productie van dakpannen en bakstenen. Deze materialen zijn ook vaak gebruikt in de gevelbekleding van boerderijen. In het westen was het gebruik van riet en pleister vooral populair, aangezien het passender was voor de omgeving.

Conclusie

De keuze van gevelbekleding in de Achterhoek is sterk beïnvloed door historische, geografische en bouwkundige factoren. Traditionele opties zoals wit gepleisterde gevels, oranje-gele bakstenen en houten topgevels zijn typisch voor de regio en passen goed in het landschapsbeeld. Bij nieuwbouw en renovatie is het aan te raden om deze materialen zoveel mogelijk te behouden of te imiteren, zodat de historische waarde van de gebouwen blijft bestaan.

Het gebruik van gevelbekleding moet ook in overeenstemming zijn met de integrale erftransformatie, waarbij zowel landschapsaspecten als bouwkundige principes worden meegenomen. Dit betekent dat kleur, materiaalkeuze en vorm zorgvuldig moeten worden bepaald, zodat het nieuwe of gerestaureerde gebouw zich harmonieus voegt in het bestaande landschap.

Voor zowel woningbouwers, renovatie-onderhoudsbedrijven en architecten is het belangrijk om deze richtlijnen en uitgangspunten te volgen, zodat de typische gevelbekleding van de Achterhoek blijft bestaan. Hiermee wordt niet alleen het landschapsbeeld behouden, maar ook de historische en culturele waarde van de regio.

Bronnen

1. Lokale regelgeving Achterhoek
2. Succesformule wild eten in de Achterhoek
3. Natuurlijke landschapstuin in de Achterhoek