Geschiedenis van riolering in de middeleeuwen: een blik op de technieken en organisatie

Published by Redactie on juli 4, 2025 | Category riolering

In de middeleeuwen was de riolering in Nederland nog in de vroege stadia van ontwikkeling. De manier waarop afval en afvalwater werden afgevoerd, was sterk afhankelijk van de omstandigheden van de stad en het gebruik van open riolen, beerputten, en later ook secreetgooten. De historische bronnen laten zien dat de organisatie van het rioleringssysteem een complexe taak was, met veel verschillen tussen regio’s en steden. In dit artikel wordt de geschiedenis van de riolering in de middeleeuwen in Nederland nader bekeken, met aandacht voor de technieken, het gebruik van open riolen, en de overgang naar meer gesloten systemen.

Technieken en organisatie van het rioleringssysteem

In de vroege middeleeuwen was de riolering in Nederland nog niet uitgebreid aangelegd. In plaats daarvan werden de afvalstoffen vaak rechtstreeks in de grachten geloosd. De grachten fungeerden hier als open riolen, waardoor het afvalwater van huishoudens vrijwel direct in het oppervlaktewater terechtkwam. Dit systeem was echter zwaar te verantwoorden, aangezien het een bron van gezondheidsrisico’s vormde. Open riolen, zoals de in de bronnen genoemde slokop, leidden tot stank en ziekteuitbraken, waardoor de steden zich zorgen maakten over het hygiëneprobleem.

In de late middeleeuwen begon de situatie zich te ontwikkelen. In veel steden werden beerputten aangelegd, die als opslagplaatsen dienden voor de menselijke ontlasting. In de bronnen wordt uitgelegd dat de beerputten in veel steden, zoals Haarlem, een centrale rol speelden. Het gebruik van beerputten was een veelvoorkomende praktijk, waarbij de uitwerpselen in een diepe put werden gegooid. De bronnen tonen aan dat in de stad Haarlem de poep en de urine van de inwoners vanaf de veertiende tot de achttiende eeuw via de beerput werd afgevoerd. Dit systeem was echter niet ideaal, aangezien de beerputten vaak snel vol raakten en het opvangen van de afvalstoffen niet altijd efficiënt verliep.

Open riolen en de rol van de grachten

De grachten in steden zoals Amsterdam, Leiden en Haarlem speelden een cruciale rol in het afvoeren van afval. In de middeleeuwen werd de gracht als een open riool gebruikt, waardoor de huishoudens hun afval rechtstreeks in de gracht konden gooien. Dit systeem was echter niet ideaal, aangezien het leidde tot verstoppingen en het verspreiden van ziektes. De bronnen tonen aan dat het gebruik van de gracht als open riool pas in de 19e eeuw een einde kreeg, toen de aansluiting op gesloten rioleringen begon.

In de late middeleeuwen ontstond er een overgang naar het gebruik van secreetgooten, die een directe verbinding vormden tussen het toilet en de gracht. In de bronnen wordt uitgelegd dat dit systeem in de 17e eeuw begon te verschijnen, waardoor het gebruik van beerputten langzaam verviel. Dit betekende dat de menselijke ontlasting rechtstreeks in de gracht terechtkwam, in plaats van in een diepe put. Dit systeem had echter ook zijn nadelen, waaronder de risico’s op verstoppingen en het verstoren van de stadsinfrastructuur.

De rol van de beerput en het poepmanagement

De beerput speelde een belangrijke rol in het poepmanagement van de middeleeuwen. In de bronnen wordt uitgelegd dat het gebruik van de beerput in veel steden, zoals Haarlem, een veelvoorkomende praktijk was. De beerput was een diepe put, waarin de menselijke ontlasting in kon worden gegooid. In de bronnen staat dat in de stad Haarlem meer dan vierhonderd beerputten zijn teruggevonden, wat wijst op een intensief gebruik van dit systeem. De beerput was echter niet ideaal, aangezien het snel vol raakte en het opvangen van de afvalstoffen niet altijd efficiënt was.

In de late middeleeuwen begon het gebruik van de beerput te dalen. In de bronnen wordt uitgelegd dat het systeem van het wisseltonnensysteem in de negentiende eeuw werd ingevoerd, waardoor de beerputten langzaam vervallen. Het wisseltonnensysteem maakte gebruik van tonnen die periodiek werden geleegd door een ophaaldienst. Dit systeem was een stuk hygiënischer dan het gebruik van de beerput, maar nog steeds niet te vergelijken met de moderne riolering.

De ontwikkeling van het rioleringssysteem

In de late middeleeuwen begon de riolering in Nederland zich te ontwikkelen. In veel steden werden er proeven gedaan met het liernurstelsel, een soort vacuümriolering. Dit systeem werd in 1879 in Amsterdam ingevoerd, maar was geen succes. In 1902 werd het systeem afgeschaft en overgegaan op een vrijverval riolering. In de bronnen wordt uitgelegd dat de grootschalige aanleg van riolering pas in de 20e eeuw begon, waardoor het gebruik van de beerputten en open riolen langzaam verviel.

In de late middeleeuwen begon ook de rol van de stadsbesturen in het poepmanagement. In de bronnen wordt uitgelegd dat in Leiden elk huis per wet de beschikking moest hebben over een beerput en dat het verboden was om een overloop te hebben die uitkwam op de gracht. In Haarlem werd het als schadelijk voor de lokale economie gezien wanneer de grachten verstopt zouden raken met vuil en afval. Dit toont aan dat de stadsbesturen zich zorgen maakten over de hygiëne en het gebruik van de grachten.

Conclusie

De riolering in de middeleeuwen in Nederland was een complexe en variabele zaak. De technieken en organisatie van het rioleringssysteem variëren afhankelijk van de stad en het gebruik van open riolen, beerputten en later secreetgooten. De historische bronnen laten zien dat het gebruik van de gracht als open riool een veelvoorkomende praktijk was, maar dat dit leidde tot gezondheidsproblemen en verstoppingen. De beerput speelde een belangrijke rol in het poepmanagement, maar begon in de late middeleeuwen te vervallen. De ontwikkeling van het rioleringssysteem begon pas in de 20e eeuw, waardoor het gebruik van de beerputten en open riolen langzaam verviel.

Bronnen

middeleeuwen