Duurzame Openbare Ruimte Ontwerpen: Handleiding en Praktische Toepassing voor Groenprofessionals en Bestuurders

De toekomst van stedelijke ontwikkeling ligt in het integreren van duurzaamheid, biodiversiteit en menselijke welzijns in de fysieke leefomgeving. Dit vereist een diepgaande aanpak van groen in de openbare ruimte, niet alleen als sierlijk element, maar als functionerend onderdeel van het stadsweefsel. De handleiding De Levende Openbare Ruimte, ontwikkeld door Koninklijke VHG in samenwerking met toonaangevende wetenschappers, landschapsarchitecten, gemeenten, provincies en organisaties zoals NL Greenlabel, biedt een uitgebreid kader voor het ontwerpen, aanleggen en beheren van levende openbare ruimtes. Deze handleiding is bedoeld voor een brede doelgroep, waaronder gemeenten, provincies, waterschappen, opdrachtgevers, landschapsarchitecten en groenprofessionals. Met meer dan 500 praktijkvoorbeelden gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek en daadwerkelijke ervaringen uit de sector, richt de handleiding zich op het aanpakken van kernuitdagingen zoals waterberging, hittestress, gezondheid, biodiversiteit en circulariteit. Het doel is om een duurzondere, gezondere en leefbare stadsomgeving te creëren, die tegelijkertijd voordelig is voor mens, klimaat, natuur en economie. Naast deze handleiding biedt VHG ook richtlijnen voor gerichte thema's zoals grondbeheer, de Omgevingswet en het onderwijs in de groensector, waarbij zorgvuldige voorbereiding, toezicht op uitvoerbaarheid en samenwerking tussen onderwijs en bedrijfsleven centraal staan. Deze richtlijnen zijn essentieel voor het realiseren van duurzame stedelijke ontwikkelingen.

Duurzame Ontwikkeling van Openbare Ruimtes: Een Geïntegreerd Aanpakmodel

De handleiding De Levende Openbare Ruimte vormt het centrale kader voor het ontwikkelen van toekomstbestendige stadsontwikkelingen die duurzaamheid, leefbaarheid en ecologische waarde integreren. Het kernprincipe van deze handleiding is dat groen in de openbare ruimte meer is dan een decoratief element; het is een functionerend onderdeel van het stadsweefsel dat bijdraagt aan het aanpakken van maatschappelijke uitdagingen op meerdere niveaus. Deze uitdagingen omvatten de vermindering van hittestress, het verbeteren van de luchtkwaliteit, het bevorderen van de biodiversiteit, het effectief beheren van regenwater (waterberging) en het stimuleren van het welzijn van bewoners. De handleiding biedt daarom geen oplossingen uit het niets, maar een geïntegreerd ontwerp- en beheermodel gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek en praktijkervaringen uit de sector. Dit model helpt gemeenten, provincies, opdrachtgevers en groenprofessionals om een strategische en duurzame visie op groen te ontwikkelen die past binnen het groeiende belang van duurzaam stadsontwerp.

Een van de kernwaarden van de handleiding is dat groen niet los kan worden gezien van andere aspecten van de leefomgeving. Het is niet genoeg om alleen groene oppervlaktes aan te leggen; er dient een integrale aanpak plaats te vinden waarbij groen wordt geïntegreerd in het vervoerbeleid, het ruimtelijk vormgeving en het ruimtelijk planbeleid. De handleiding benadrukt dat de keuze voor het juiste groen op de juiste plek cruciaal is voor het bereiken van de doelstellingen. Zo dient bijvoorbeeld te kiezen voor plantensoorten die goed zijn in het afvoeren van regenwater of het verlagen van de temperatuur in de zomermaanden. Daarnaast wordt er nadruk gelegd op de kwaliteit van het groen, niet alleen de hoeveelheid. Dit betekent dat er aandacht moet zijn voor de keuze van plantensoorten, het gebruik van meststoffen en het beheren van het groen op een manier die de biodiversiteit bevordert in plaats van deze te beperken. De handleiding biedt daarmee niet alleen een visie op het ontwerp, maar ook richtlijnen voor het beheren van het groen op lange termijn.

De handleiding is opgebouwd uit duizenden pagina’s met technische informatie, ruimtelijke voorbeelden en casestudies. Deze casestudies tonen aan hoe verschillende steden of gemeenten met verschillende uitgangssituaties en doelgroepen zijn aangekomen op duurzame oplossingen. Deze voorbeelden zijn niet alleen gebaseerd op theorie, maar op daadwerkelijke projecten die zijn uitgevoerd en geëvalueerd. Zo kunnen gemeenten leren van de ervaring van andere gemeenten die al eerder met vergelijkbare uitdagingen te maken hadden. Deze kennisuitwisseling is essentieel om fouten te voorkomen en het succes van toekomstige projecten te maximaliseren. De handleiding is daarom niet bedoeld als een statisch document, maar als een dynamisch bronmateriaal dat kan worden aangepast aan de specifieke context van een gemeente of een project. Het biedt dus zowel een richting als een praktische toolkit voor het ontwikkelen van duurzame oplossingen in de openbare ruimte.

Toepassing van Groen in Praktijk: Voorbeelden en Beheerpraktijken

Een van de krachtigste aspecten van de handleiding De Levende Openbare Ruimte is haar uitgebreide verzameling van meer dan 500 praktijkvoorbeelden van reeds uitgevoerde projecten. Deze voorbeelden zijn zorgvuldig geselecteerd op basis van wetenschappelijk onderzoek en daadwerkelijke ervaringen uit de praktijk. Ze dienen als inspiratiebron en richtlijn voor groenprofessionals, gemeenten en opdrachtgevers die een duurzaam ontwerp willen toepassen in hun eigen omgeving. Elk voorbeeld toont hoe bepaalde doelstellingen, zoals het verlagen van hittestress, het verbeteren van de luchtkwaliteit of het bevorderen van de biodiversiteit, zijn bereikt via een specifieke vorm van groen. Deze voorbeelden zijn niet alleen gericht op het ontwerp, maar ook op het beheer van het groen, wat essentieel is voor het behalen van de doelstellingen op lange termijn.

Eén van de belangrijkste thema’s in deze voorbeelden is het effectief beheren van regenwater, ook wel waterberging genoemd. Veel gemeenten moeten met toenemende regenval en overbelaste afvoersystemen te maken krijgen. Door groenoppervlaktes op strategische plekken aan te leggen, zoals op pleinen, langs wegen of op dakten, kan een groot deel van het regenwater worden vastgehouden of geleidelijk afgevoerd. Dit voorkomt overstromingen en helpt tegelijkertijd om grondwaterpeil te verhogen. Voorbeelden uit de handleiding tonen bijvoorbeeld hoe een plein met doorlatend beton is aangelegd, zodat regenwater direct door het oppervlak heen kan lopen en in de ondergrond wordt opgeslagen. Andere voorbeelden tonen hoe groene daken worden toegepast om regenwater te binden en tegelijkertijd de isolatie van gebouwen te verbeteren.

Een ander belangrijk thema is het beperken van hittestress in stedelijke gebieden. Door het aanleggen van schaduwrijke plekken, het verhogen van de luchtvochtigheid en het verlagen van de oppervlaktetemperatuur door groen te gebruiken, kan de temperatuur in de stad aanzienlijk worden verlaagd. Voorbeelden tonen aan hoe het aanleggen van groene wanden op gebouwen of het plaatsen van bomen langs wegen en in straten een significante vermindering van de temperatuur kan geven. Deze maatregelen zijn niet alleen nuttig voor het welzijn van mensen, maar ook voor het voorkómen van gezondheidsproblemen die kunnen ontstaan door extreem hoge temperaturen.

Het beheer van het groen speelt evenzeer een rol als het ontwerp. De handleiding benadrukt dat het beheer van groen niet beperkt mag zijn tot het knotten of snijden van planten. Het moet gericht zijn op het bevorderen van de biodiversiteit, het verlagen van het gebruik van meststoffen en het vermijden van chemische bestrijdingsmiddelen. Zo is in de handleiding duidelijk gemaakt dat het gebruik van chemische onkruidbestrijdingsmiddelen op verharde oppervlakten vanaf 31 maart 2016 verboden is. Dit verbod geldt voor zowel het open verharde oppervlak (zoals wegen en parkeerterreinen) als het ongebonden verharde oppervlak (zoals wanden en houten vloeren). In plaats daarvan wordt aangeraden om duurzame alternatieven te gebruiken zoals het plaatsen van stevige groeipaden, het gebruik van organische afdeklaagmaterialen of het regelmatig knotten van onkruid. Deze maatregelen zijn niet alleen goed voor de natuur, maar ook goed voor de gezondheid van bewoners en werknemers.

Duurzaam Bouwen en Houtgebruik: Een Duurzame Keuze voor Openbare Ruimtes

Terwijl de focus van de handleiding De Levende Openbare Ruimte vooral ligt op groen en openbare ruimtes, is er ook belangrijke informatie beschikbaar over duurzaam bouwen en het gebruik van hout als bouwmateriaal. Dit is van bijzonder belang voor het ontwikkelen van duurzame oplossingen in de openbare ruimte, zoals banken, schaduwpuien, tuinpaden of speeltoestellen. Een bijzonder voorbeeld hiervan is het familiebedrijf De Lange Houttechniek in Nieuwveen, dat al sinds 1940 duurzame houten kozijnen, ramen en deuren op maat produceert. Dit bedrijf is een voorbeeld van hoe ambachtelijk vakmanschap en moderne technieken kunnen worden gecombineerd om een duurzame oplossing te creëren. De focus op duurzaamheid en duurzaamheid in productie is duidelijk zichtbaar in hun benadering van het gebruik van hout. Hout is een duurzaam bouwmateriaal omdat het koolstof vastlegt tijdens het groeiproces en hergebruikbaar is. Het gebruik van duurzaam hout is daarom een belangrijke stap in het verkleinen van de ecologische voetafdruk van bouwprojecten in de openbare ruimte.

Het gebruik van hout in openbare ruimtes is niet alleen duurzaam, maar biedt ook voordelen voor het ontwerp en het gebruik. Hout is een natuurlijk materiaal dat warm en gastvrij aanvoelt, wat bijdraagt aan het welzijn van gebruikers van openbare ruimtes. Bovendien is hout een materiaal dat goed te combineren is met groen. Zo kunnen houten wanden of houten vloeren worden gecombineerd met planten om een natuurlijke sfeer te creëren. In de handleiding De Levende Openbare Ruimte worden dergelijke combinaties vaak aangemoedigd, omdat ze bijdragen aan een gevoel van verbinding met de natuur. Bovendien zijn er vele voorbeelden van projecten waarbij hout wordt gebruikt in combinatie met groen, zoals houten wanden met planten erop of houten vloeren in tuinen of op pleinen.

Het gebruik van hout in openbare ruimtes vereist echter zorgvuldig beheer en onderhoud. Hout is gevoelig voor vocht, schimmel en schade door dieren. Daarom is het belangrijk om het juiste soort hout te kiezen en het goed te behandelen of te behandelen. Dit kan bijvoorbeeld door middel van een houtbeschermingsmiddel op basis van natuurlijke stoffen of door het te behandelen met een houtverbeteringsproces zoals het in de houttechniek gebruikt wordt. De handleiding geeft richtlijnen voor het kiezen van het juiste hout en het juiste beheer, zodat het gebruik van hout in openbare ruimtes duurzaam en effectief is.

Beleid en Wettelijke Kaderstelling: Invloed van de Omgevingswet en Groenbeleid

De ontwikkeling van duurzame openbare ruimtes gebeurt binnen een strikt wettelijk en beleidskader. Een belangrijk onderdeel hiervan is de Omgevingswet, die in de toekomst een centrale rol zal spelen bij bouwvergunningen, milieuregels en bestemmingsplannen. Deze wet wordt ontwikkeld om het beleid rondom de fysieke leefomgeving te centraliseren en te vereenvoudigen. Hoewel het grootste deel van de bestaande regels wordt overgenomen, zijn er belangrijke veranderingen die impact kunnen hebben op het ontwikkelen van openbare ruimtes. Koninklijke VHG heeft daarom actief meegewerkt aan het ontwikkelen van deze wet, met name met het oog op de praktische uitvoerbaarheid voor groenprofessionals. Het doel was om ervoor te zorgen dat het beleid niet alleen doelgericht is, maar ook uitvoerbaar is voor degenen die daadwerkelijk werken aan het ontwikkelen en beheren van groen.

Eén van de belangrijkste aspecten van de Omgevingswet is het integreren van milieueisen binnen het bouwproces. Dit betekent dat er vóór het starten van bouwwerken een grondige beoordeling moet worden gemaakt van de impact op het milieu. Voor grond is er bijvoorbeeld een leidraad ontwikkeld door VHG, die helpt bij het bepalen van de kwaliteit van grond en wat er mag en mag niet met die grond gebeuren. Deze leidraad is opgesteld als vragenlijst voor grondvervoerders, bouwbedrijven en gemeenten. Voor hoeveelheden tot 25m³ is er een eenvoudige vragenlijst beschikbaar, terwijl grotere hoeveelheden extra aandacht vragen. Deze vragenlijst helpt om te bepalen of de grond gecombineerd mag worden met afvalstoffen of of er specifieke maatregelen nodig zijn voor het afvoeren van de grond. Dit is belangrijk omdat verontreinigde grond schadelijk kan zijn voor het milieu en de gezondheid van bewoners.

Bovendien speelt het beleid rond chemische bestrijdingsmiddelen een belangrijke rol in het ontwikkelen van openbare ruimtes. Vanaf 31 maart 2016 is het gebruik van chemische onkruidbestrijdingsmiddelen op verharde oppervlakten verboden. Dit verbod geldt voor zowel het open verharde oppervlak (zoals wegen en parkeerterreinen) als het ongebonden verharde oppervlak (zoals wanden en houten vloeren). Dit betekent dat gemeenten en bouwondernemers verplicht zijn om alternatieven te vinden voor het bestrijden van onkruid. Deze alternatieven kunnen zijn: het plaatsen van doorlatende vloeren, het gebruik van organische afdeklaagmaterialen of het regelmatig knotten van onkruid. Deze maatregelen zijn niet alleen goed voor het milieu, maar ook goed voor de gezondheid van bewoners en werknemers. Het verbod is onderdeel van een bredere beweging om chemische stoffen uit de omgeving te verwijderen en duurzame oplossingen te kiezen.

Onderwijs en Samenwerking: Bevordering van Duurzaam Groenberoep

Een duurzame toekomst voor openbare ruimtes is niet te realiseren zonder een goed opgeleid beroepsonderwijs in de groensector. Daarom heeft Koninklijke VHG samen met andere organisaties zoals WorldSkills Nederland, AOC’s, FNV Agrarisch Groen, CNV Vakmensen, Colland Arbeidsmarkt en Sazas de Nationale Wedstrijd Hovenier en de Skills Talents Wedstrijd Tuinontwerp en -aanleg georganiseerd. Deze wedstrijden zijn bedoeld om het vak van hovenier en tuinontwerper in het zonnetje te zetten en jongeren te laten zien hoe mooi en veelzijdig dit beroep is. De wedstrijden zijn gericht op het bevorderen van kennis, vaardigheden en motivatie binnen de sector.

Naast de wedstrijden heeft VHG ook een Handboek Hotspots ontwikkeld, dat als richtlijn dient voor samenwerking tussen onderwijsinstellingen en bedrijven in de groensector. Dit handboek biedt praktische richtlijnen voor het creëren van een stabiele structuur en het faciliteren van activiteiten. Het doel is om een duurzame en krachtige samenwerking tussen onderwijs en bedrijfsleven te creëren, zodat jongeren goed opgeleid zijn voor een carrière in de groensector. Deze samenwerking is essentieel, omdat het zorgt voor een goede transitie van theorie naar praktijk en zorgt voor een continue verspreiding van kennis en vaardigheden.

Deze initiatieven zijn cruciaal voor het creëren van een duurzame toekomst voor de groensector. Zonder een goed opgeleid beroepsonderwijs zijn er geen mensen die in staat zijn om duurzame oplossingen te ontwikkelen en uit te voeren. Zonder een goede samenwerking tussen onderwijs en bedrijfsleven is het moeilijk om innovatie en kennisuitwisseling te bevorderen. Daarom is het belangrijk dat zowel overheden als particuliere organisaties investeren in onderwijs en samenwerking in de groensector.

Conclusie

De ontwikkeling van duurzame openbare ruimtes is een complex proces dat een geïntegreerde aanpak vereist. De handleiding De Levende Openbare Ruimte biedt een uitgebreid kader voor dit proces, gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek en praktijkervaringen. Deze handleiding helpt gemeenten, provincies, opdrachtgevers en groenprofessionals om duurzame oplossingen te ontwikkelen die tegelijkertijd bijdragen aan het verlagen van hittestress, het verbeteren van de luchtkwaliteit, het bevorderen van de biodiversiteit en het beheren van regenwater. Bovendien zijn er belangrijke beleidsmaatregelen en wettelijke bepalingen van toepassing, zoals het verbod op chemische bestrijdingsmiddelen en de invoering van de Omgevingswet. Deze maatregelen zijn essentieel voor het realiseren van een duurzame toekomst voor de openbare ruimte. Bovendien is het belangrijk om te investeren in onderwijs en samenwerking tussen onderwijsinstellingen en bedrijven, zodat jongeren goed opgeleid zijn voor een carrière in de groensector. Alleen op deze manier kan een duurzame toekomst voor de openbare ruimte worden gerealiseerd.

Bronnen

1. De Levende Openbare Ruimte
2. Delange Houttechniek op LinkedIn