Vleermuizen in de gevel: Hoe bouwers en houwers de meervleermuis beschermen tijdens isolatie en renovatie

De meervleermuis is een bijzonder gevoelig en belangrijk dier in het Nederlandse natuur- en bouwlandschap. Het is een van de weinige soorten vleermuizen die actief met de mens samenleef en regelmatig in woningen, spouwmuren en onder dakpannen verblijft. Ondanks haar belangrijkste rol bij het bestrijden van plagen van ongedierte, zoals muggen en ongedierte dat landbouwproducten schaadt, is de soort in ernstige aantijgingen vanwege menselijke ingreep in gebouwen. De belangrijkste dreiging voor de meervleermuis is de huidige golf van energiezuinigingsmaatregelen, met name het isoleren van oude woningen met een spouwmuur. Dit artikel biedt een diepgaande, feitelijk georiënteerde uitleg over de behoeften van de meervleermuis, de gevolgen van isolatiemaatregelen, en concrete richtlijnen voor bouwers, woningeigenaren en renovatieprofessionals die de wetgeving en ecologische verantwoordelijkheid naleven willen.

De meervleermuis: een bijzondere, gevoelige soort met hoge eisen

De meervleermuis (Pipistrellus pipistrellus) is een van de meest kenmerkende en meest betekenisvolle vleermuissoorten in Nederland. Met een lichaamsgewicht tussen de 14 en 25 gram en een spanwijdte van 20 tot 30 centimeter is het een vrij grote vleermuis die in de natuurlijke en gebouwde omgeving leeft. De soort is sterk geïntegreerd in de Nederlandse stads- en landelijke bouwcultuur. Volgens wetenschappelijk onderzoek, zoals gepubliceerd door Haarsma en Janssen in 2022, is de meervleermuis een echte gebouwbewoner die vooral in spouwmuren en onder dakpannen van oude woningen leeft. Het is van cruciaal belang om te benadrukken dat de meervleermuis niet alleen een woonplek zoekt, maar een zeer specifieke leefomgeving nodig heeft die voldoet aan strenge eisen aan temperatuur, ruimte en toegankelijkheid.

Het huidige aantal meervleermuizen in Nederland is naar schatting gedaald van ongeveer 12.000 dieren in 1994 tot 8.000 in de huidige periode. Een verdere daling is volgens deskundigen zoals vleermuisspecialist René Janssen mogelijk, met een geschat aantal van 7.000 dieren in 2021. Deze daling is in grote mate te wijten aan de groeiende populariteit van het isoleren van woningen, met name die met een energielabel E, F of G. Het isoleren van spouwmuren met hoge dichtheid, vaak via het inspuiten van schuim- of vezelisolatie, heeft een vernietigende impact op de bestaande leefruimte van de meervleermuis. De soort heeft namelijk geen vaste woonruimte nodig, maar een complexe combinatie van ruimtes die voldoen aan specifieke eisen.

De meervleermuis heeft een bijzonder hoge eist aan zijn verblijfplaats. Volgens onderzoeken is het essentieel dat er zowel plekken zijn die snel opwarmen als andere die traag afkoelen. Dit biedt de dieren de mogelijkheid om zich op een natuurlijke manier te warmen of af te drijven, afhankelijk van hun lichaamstemperatuur en behoefte. De ideaal temperatuur ligt tussen 15 en 40 graden Celsius, met een belangrijke temperatuurverschijning in de ruimte die een “warmtegradiënt” vormt. Deze temperatuurverschijning is cruciaal tijdens de zwangerschap, zorgperiode en de eerste levensmaanden van de jongen. De ruimte moet minimaal 12 kubieke meter aan leefruimte bieden, zowel horizontaal als verticaal, om de noodzakelijke bewegingsvrijheid en temperatuurwisseling te garanderen. Deze ruimte moet ook een zekere complexiteit vertonen: plekken die snel opwarmen (zoals een plek dicht bij een warme muur of zonlicht) en plekken die traag afkoelen (zoals diepe spleten of holtes), zijn nodig voor het gedrag en het welzijn van de dieren.

Bovendien zijn uitvliegopeningen van cruciale zeldzaamheid voor de soort. Deze moeten minstens twee windoriëntaties hebben, om te voorkomen dat de dieren worden blootgesteld aan tegenwind of regen tijdens het uitvliegen. De aanwezigheid van dergelijke uitvliegplekken is essentieel voor het voorkomen van dode of gewonde dieren tijdens de klimatologische overgangen.

De gevaarlijke gevolgen van standaardisolatie op de meervleermuis

Het is van cruciaal belang om te benadrukken dat standaardisolatiemaatregelen, zoals het volspuiten van spouwmuur met hoge dichtheid isolatiemateriaal, ernstige gevolgen hebben voor de meervleermuis. Deze maatregelen zijn vaak geïntroduceerd zonder voldoende aandacht voor ecologische aspecten, terwijl wetgeving en wetenschappelijk bewijs duidelijk zijn. De belangrijkste reden voor de afname van de populatie is het verlies van leefruimte door isolatie van woningen. Volgens deskundigen zoals Janssen en Haarsma is dit het belangrijkste oorzaak van de afname van de soort. In de jaren tachtig en negentig was de gemiddelde grootte van een kraamgroep van de meervleermuis ongeveer 200 dieren. Tegenwoordig zijn deze groepen aanzienlijk kleiner en vaak gesplitst door gebouwenveranderingen.

Isolatiemaatregelen vallen onder de Wet Natuurbescherming. De wet verbiedt het verwijderen, beschadigen of vernietigen van een verblijfplaats van een beschermde diersoort, zoals de meervleermuis. De wet is daarom streng, maar wordt vaak niet nageleefd. Volgens een woordvoerder van Vereniging Eigen Huis (VEH) is de kans groot dat isolatiebedrijven of bouwondernemers in de war zijn over de wettelijke verplichtingen. De echte verantwoordelijkheid ligt bij de woningeigenaar, die een boete kan oplopen bij overtreding van de wet. De kans dat een woning met een beschermde vleermuis in de muur geïsoleerd wordt, is dus groot, en de gevolgen voor het dier zijn meestal fataal.

Eén van de ernstigste gevaren is dat de meervleermuis tijdens het isoleren vast komt te zitten in het kleverige of vloeibare isolatiemateriaal. Als het materiaal nog niet is gestold, kunnen de dieren in het spouwruim vastzitten en sterven. Zelfs als ze eruit kunnen, zijn de kansen op overleven laag, vooral bij jonge dieren die nog niet kunnen vliegen. Bovendien zijn de meervleermuis en andere vleermuizen niet in staat om nesten te bouwen. Ze maken gebruik van bestaande holtes, spleten of ruimtes in de gevel. Isolatiemaatregelen vernietigen deze plekken vaak zonder dat er alternatieven zijn.

Er is een ernstig probleem met de huidige praktijk: veel isolatiemaatregelen zijn gericht op energiebesparing, maar niet op duurzame ecologie. Isolatiebedrijven moeten zich bewust zijn van hun rol in het beschermen van de natuur. Het is volgens deskundigen onaanvaardbaar dat een isolatie maatregel als “natuurinclusief” wordt beschouwd, terwijl ze daadwerkelijk een beschermde diersoort verdringt of zelfs doodt. De term “natuurexclusief” is daarom veel passender. Het is een feit dat grotere vleermuissoorten, zoals de vleermuis met een spanwijdte van 30 cm of meer, geen kast voor een dwergvleermuis zullen gebruiken. Als zo’n ruimte wordt geïnstalleerd, wordt de meervleermuis dus feitelijk verdreven, wat strijdig is met het doel van duurzame bouw.

De rol van de woningeigenaar en de bouwmarkt in het behoud van de meervleermuis

De verantwoordelijkheid voor het behoud van de meervleermuis ligt op de lange termijn bij de woningeigenaar en de bouwbranche. De wetgeving is duidelijk: het is verboden om een verblijfplaats van een beschermde diersoort te vernietigen, te beschadigen of te veranderen. Dit geldt ook voor het isoleren van woningen waar vleermuizen verblijven. De straf is een boete, en de woningeigenaar is juridisch verantwoordelijk voor het naleven van deze regel. Het is belangrijk om te benadrukken dat dit niet een vraag is van “goedheid”, maar van wettelijke verplichting.

Ook de bouwmarkt draagt een grote verantwoordelijkheid. Isolatiemaatregelen zijn vaak geïntegreerd in energiezuinigingsprogramma’s, zoals het doel van 2,5 miljoen woningen met een energielabel E, F of G die tot 2030 grondig geïsoleerd moeten worden. Dit doel is ambitieus, maar kan alleen worden gehaald als er rekening wordt gehouden met ecologische aspecten. De deskundigen waarschuwen dat isolatiebedrijven zich bewust moeten zijn van hun rol. Zij moeten eerst controleren of er in de spouwmuren of onder het dak dieren verblijven voordat ze beginnen. Dit is geen keuze, maar een verplichte stap die moet gebeuren voordat een isolatiemaatregel wordt uitgevoerd.

Een veelvoorkomend misverstand is dat het voldoende is om een ruimte “toegankelijk” te houden of te “behouden” voor de vleermuis. Dit is volkomen onvoldoende. De meervleermuis heeft geen eenvoudige ruimte nodig, maar een complexe leefomgeving met een duidelijke temperatuurverschijning, voldoende ruimte en toegang tot vele plekken. Het is daarom onmogelijk om een kast of een houten doos te plaatsen en daarmee de zorg voor de meervleermuis te dekken. De soort is ook uiterst trouw aan bepaalde plekken – sommige verblijfplaatsen zijn al sinds de jaren zestig in gebruik. Deze trouw is een bewijs van de diepe verbondenheid met bepaalde gebouwen.

Er is een duidelijk gebrek aan bewustwording binnen de bouwbranche. Onderzoek laat zien dat ecologisch onderzoek vaak niet wordt uitgevoerd of niet goed wordt nageleefd. Dit is gevaarlijk, niet alleen voor de meervleermuis, maar ook voor de wetgeving. De kans dat een vleermuis in de vuilnis of bij een ongeoorloofde verandering in haar verblijfplaats sterft, is groot. Dit is geen kwestie van geluk of toeval, maar het directe gevolg van gebrek aan voorzichtigheid.

De oplossing ligt niet in het negeren van de wet, maar in het omarmen van duurzame oplossingen. Het is mogelijk om een woning te isoleren zonder dat er schade wordt toegebracht aan de meervleermuis. Dit vereist echter voorafgaand onderzoek, een ecologisch onderzoek, en een oplossing die past bij de behoeften van de soort. De meervleermuis is geen lastig dier, maar een noodzakelijk onderdeel van het ecosysteem. Ze vreet duizenden muggen en ongedierte per nacht, wat een belangrijke rol speelt in het behoud van landbouw en gezondheid.

Duurzame oplossingen voor isolatie zonder de meervleermuis te schaden

Er zijn echte oplossingen voor de combinatie van energiezuinigheid en natuurbehoud. De kern van het probleem ligt niet in het isoleren, maar in de manier waarop het gebeurt. Isolatie is geen verboden handeling, maar moet op een manier plaatsvinden die rekening houdt met de leefomstandigheden van de meervleermuis. De meest effectieve aanpak is het uitvoeren van een grondig ecologisch onderzoek voordat met isolatie wordt begonnen. Dit moet door een erkend deskundige worden uitgevoerd, die kan bepalen of er in de gevel of in de vloer of de wanden vleermuizen verblijven.

Als er vleermuizen zijn, moet er een alternatieve verblijfplaats worden aangelegd voordat de isolatie wordt uitgevoerd. De meervleermuis heeft een zeer hoge eis aan de kwaliteit van haar verblijfplaats. Een eenvoudige kast of houten doos is niet voldoende. De oplossing moet aan de volgende eisen voldoen:

• Minstens 12 kubieke meter ruimte, met zowel snelle opwarmende als trage afkoelende zones.
• Een duidelijke temperatuurverschijning, zodat de dieren zich kunnen warmen of afkoelen.
• Toegang tot meerdere plekken, zodat ze kunnen kiezen op basis van temperatuur en veiligheid.
• Uitvliegopeningen met meerdere windoriëntaties, om regen en tegenwind te voorkomen.
• Een verblijfplaats die op minstens drie jaar wordt gecontroleerd en niet wordt verlaten.

Deze oplossing vereist meestal een op maat gemaakte constructie, vaak gemaakt van hout of speciaal geïsoleerd hout, met een afwerking die geschikt is voor natuurlijke omstandigheden. De bouw van dergelijke ruimten moet worden uitgevoerd door gespecialiseerde bedrijven die ervaring hebben met natuurbehoud en vleermuizen. Er zijn ook particuliere oplossingen, zoals het aanleggen van een “vleermuiswoning” of een “vleermuismuur” in de gevel, die speciaal is ontworpen voor de behoeften van de meervleermuis.

Eén belangrijk punt is dat de verblijfplaats niet direct na de isolatie wordt aangelegd, maar dat er eerst een periode van minstens drie jaar wordt gewacht voordat de nieuwe ruimte wordt ingezet. Dit is nodig omdat de meervleermuis zeer trouw is aan bepaalde plekken. Ze herkennen hun oude plekken vaak herhaaldelijk terug en kunnen moeilijk overgaan naar een nieuwe plek, vooral als die niet voldoet aan de kwaliteitsnormen. De dieren moeten dus eerst de oude plek verlaten voordat de nieuwe wordt geopend.

Andere maatregelen zijn ook essentieel. De woning kan worden uitgerust met vogel- en vleermuisvriendelijke verlichting, zowel binnen als buiten. Dit voorkomt dat dieren worden aangetrokken door lichten die hen in de war brengen of gevaarlijk maken. Bovendien zijn er specifieke verlichtingssystemen ontwikkeld die zowel mens als dier beschermt.

De rol van overheidsbeleid en samenleving in het behoud van de meervleermuis

De huidige situatie met de meervleermuis toont aan dat het beleid en de praktijk vaak niet op elkaar zijn afgestemd. De overheid heeft doelen gesteld voor energiezuinigheid, maar heeft vaak niet geregeld dat dit doel niet ten koste van de natuur moet gaan. Het is dan ook belangrijk dat er meer bewustwording komt binnen het overheidsbeleid en binnen de samenleving.

De meervleermuis is een belangrijke indicatorsoort. Als deze soort afneemt, is er reden tot bezorgdheid over het algemene natuurlijke evenwicht. De deskundigen benadrukken dat vleermuizen een cruciale rol spelen in het ecologisch systeem. Ze vreten honderden muggen en ongedierte per nacht, wat een belangrijke rol speelt in de bestrijding van plagen op landbouwterreinen. Zonder hen zouden landbouwers meer pesticiden moeten gebruiken, wat schadelijk is voor het milieu.

Er is behoefte aan een bredere aanpak. De samenleving moet bewust worden van het feit dat duurzame bouw niet alleen gaat over energiebesparing, maar ook over het behoud van biodiversiteit. Buurtbewoners kunnen hierbij een belangrijke rol vervullen. Vaak zijn het juist de buren die opmerken als er een isolatiebedrijf actief is zonder ecologisch onderzoek. Deze waakzaamheid is essentieel om de wet te handhaven.

De overheid moet meer middelen toewijzen aan het controleren van ecologische maatregelen. Huidige systemen zijn vaak gebaseerd op zelfverklaringen, wat leidt tot misstanden. Er moet meer worden gecontroleerd, en er moeten scherpere sancties worden ingevoerd voor overtredingen. De wetgeving moet ook worden aangepast zodat er meer ruimte is voor duurzame oplossingen, zoals het opzetten van nieuwe verblijfplaatsen voordat de oude worden afgesloten.

Conclusie

De meervleermuis is een essentieel onderdeel van het Nederlandse ecosysteem en een getuige van de diepe band tussen mens en natuur. Het feit dat haar populatie in de afgelopen jaren is gedaald van 12.000 naar 8.000 exemplaren is geen willekeurige cijfermatrijs, maar een duidelijke waarschuwing. De belangrijkste oorzaak is het isoleren van woningen, met name in spouwmuren en onder dakpannen. Deze maatregelen vernietigen de complexe leefruimtes die de meervleermuis nodig heeft. De soort vereist een zeer specifieke omgeving met een duidelijke temperatuurverschijning, voldoende ruimte, toegang tot meerdere plekken en uitvliegopeningen.

Het is onaanvaardbaar dat isolatiemaatregelen worden uitgevoerd zonder eerst te controleren of er vleermuizen in de woning verblijven. De verantwoordelijkheid ligt bij de woningeigenaar en de bouwondernemingen. De wetgeving is duidelijk, maar wordt vaak niet nageleefd. De oplossing is niet het negeren van de natuur, maar het zoeken naar duurzame oplossingen. Dit betekent dat er eerst een ecologisch onderzoek moet plaatsvinden, en dat er alternatieve verblijfplaatsen worden aangelegd voordat de oude worden afgesloten. Deze oplossingen moeten voldoen aan de hoge eisen van de meervleermuis: ruimte, complexiteit, temperatuurverschijning en veilige toegang.

De samenleving moet bewust worden van het feit dat duurzame bouw niet alleen gaat om energiebesparing, maar ook om biodiversiteit. De meervleermuis is een krachtig symbool van dit evenwicht. Met zorgvuldige planning, passende maatregelen en medewerking van alle betrokkenen is het mogelijk om zowel de doelen van energiezuinigheid als het behoud van de natuur te bereiken.

Bronnen

1. Checklist Groen Bouwen - Soorten - Meervleermuis
2. De Kleur van Geld - Meervleermuis isoleren of vleermuizen een thuis blijven bieden