Oud en nieuw metselwerk: Kenmerken, technieken en herstelmethoden

Published by Redactie on augustus 29, 2025 | Category metselwerk

Metselwerk vormt een fundamenteel onderdeel van de bouwgeschiedenis en is tot op de dag van vandaag nog steeds een veelgebruikt bouwmateriaal. Het metselwerk dat we tegenwoordig zien, verschilt sterk van het metselwerk dat eeuwen geleden werd gebruikt. De veranderingen in technologie, materialen en bouwmethoden hebben geleid tot verschillende soorten metselwerk, die elk hun eigen kenmerken, toepassingen en uitdagingen hebben. In dit artikel worden de belangrijkste soorten metselwerk beschreven, aandacht wordt besteed aan de bouwmethoden en metselverbanden die eroverheen evolueerden, en worden de mogelijkheden voor herstel en onderhoud besproken.

Oud en nieuw metselwerk

Het verschil tussen oud en nieuw metselwerk is zowel in de gebruikte materialen als in de bouwmethoden goed waarneembaar. Tot het einde van de negentiende eeuw was het bakken van stenen voornamelijk een handwerk. De introductie van de ringoven betekende een revolutie in de productie van bakstenen. Hierdoor kon er op een veel grotere schaal worden gewerkt, en werden de stenen maatvast en uniformer.

Oud metselwerk, vaak daterend tot ongeveer 1890, is grotendeels handgemaakt en gebruikt traditionele baksteensoorten en metselspecie. Nieuw metselwerk, meestal vanaf 1890, maakt gebruik van mechanisch geproduceerde bakstenen en andere moderne materialen. Dit verschil heeft ook gevolgen voor de stabiliteit, duurzaamheid en onderhoudseisen van metselwerk. Oud metselwerk vereist vaak een zorgvuldig herstel om de historische waarden te behouden, terwijl nieuw metselwerk vaak beter is afgestemd op huidige bouwvoorschriften en efficiëntie.

Historische metseltechnieken en metselverbanden

Het vroegste baksteenmetselwerk werd vaak uitgevoerd in kistwerk, een constructie die bestaat uit twee halfsteensmuren met een laag stortwerk ertussen. Deze methode werd geïnspireerd door Romeinse bouwtechnieken en was vooral populair in de vroegere middeleeuwen. In kistwerk wordt soms een kettingverband toegepast, waarbij koppen op regelmatige afstanden in de muren worden gemetseld. Een andere vorm is het Noors verband, waarbij na elke twee strekken een kop wordt gemetseld.

In de veertiende eeuw kwam het Vlaams verband op voorhand, waarbij na elke strek een kop wordt gemetseld. Deze methode was populair tot het tweede kwart van de veertiende eeuw. Rond de zestiende eeuw ontwikkelde zich een nieuw verband waarbij strekkenlagen en koppenlagen elkaar afwisselden. Dit verband staat bekend als het staand verband. In het kruisverband, dat in de zeventiende eeuw algemeen werd gebruikt, worden de strekken een halve strek verschoven. Het kruisverband bleef tot het tweede kwart van de twintigste eeuw in gebruik, totdat de spouwmuur als alternatief opkwam.

De toepassing van kwart bakstenen, ook wel klezoren genoemd, in de koppenlaag is historisch al gebruikelijk geweest. Rond 1600 werd de drieklezoor in de koppenlaag ingevoerd, en ruim een eeuw later in de strekkenlaag. Deze veranderingen in verband en gebruik van bakstenen hebben geleid tot een diversiteit aan metseltechnieken die elk hun eigen structuur en stabiliteit bieden.

Kenmerken en voordelen van baksteenmetselwerk

Baksteenmetselwerk is een bewezen duurzaam en betrouwbaar bouwmateriaal. De historische toepassing en het bewijs van het feit dat baksteen eeuwenlang intact kan blijven, duiden op de sterkte en stabiliteit van dit materiaal. Voor duurzaamheid zijn er voldoende vorstbestendige bakstenen beschikbaar, die goed bestand zijn tegen agressieve omgevingen en chemische producten.

Een van de belangrijke kenmerken van baksteen is zijn verwerkbaarheid. De relatief kleine afmetingen van de bakstenen maken het geschikt voor alle typen bouwkundige toepassingen. Bovendien heeft baksteen een zeer hoge vormstabiliteit. De thermische uitzettingscoëfficiënt is laag, er is geen krimp of kruip, en muren van baksteen kunnen tot 40 meter lang zijn zonder dat dilatatievoegen nodig zijn.

Ook op het gebied van geluidsisolatie is baksteenmetselwerk uitstekend. Het relatief hoge gewicht en de amorfe structuur van de baksteen zorgen voor een goede afscherming tegen geluidsoverdracht. Voor brandveiligheid is baksteen in de Europese classificatie als "onbrandbaar" gecategoriseerd (A0), wat betekent dat het een hoge brandweerstand biedt. Voor een wand moet de brandweerstand voldoen aan de criteria van stabiliteit en vlamdichtheid.

Problemen met metselwerk en oorzaken van schade

Hoewel baksteenmetselwerk sterk en duurzaam is, kan het toch schade oplopen door diverse factoren. Een van de meest voorkomende oorzaken van schade is roestend ijzer. Wanneer ijzer verankerd is in metselwerk en roest begint te vormen, kan dit leiden tot een verdere uitzetting van het metaal. Hierdoor kan het metselwerk worden uitgedrukt, wat schade en eventueel instorting kan veroorzaken. Roestende verankeringen, doken, duimen en ringankers zijn vaak de schuldige oorzaak van dergelijke problemen.

Een andere oorzaak van schade is de aanwezigheid van zout en vocht. Metselwerk kan bouwschadelijke zouten bevatten of deze opnemen, wat kan leiden tot zwelling en scheurvorming. Wanneer metselwerk verzadigd is met vocht en blootgesteld wordt aan vorst, kan dit ook tot scheuren leiden. Voor het herstel van zout- en vochtbelast metselwerk is het belangrijk om de oorzaak van de schade te achterhalen. Dit kan door middel van bouwtechnisch, materiaaltechnisch of bouwfysisch onderzoek.

Onderzoek en diagnose van schade

Voor een effectief herstel van metselwerk is het noodzakelijk om eerst de oorzaak van de schade te bepalen. Dit kan gebeuren door middel van een visuele inspectie, waarbij de aandacht uitgaat naar scheuren, vochtproblemen en roestige verankeringen. Aanvullend onderzoek kan nodig zijn, zoals bouwtechnisch of bouwhistorisch onderzoek, om inzicht te krijgen in de oorspronkelijke constructie en eventuele wijzigingen.

Een technische methode om scheuren te meten is het gebruik van een scheurmeter, die uit twee perspexplaatjes met raster en schaalverdeling bestaat. Deze worden aan weerszijden van de scheur bevestigd en laten zien hoe ver de scheur zich heeft geopend. Een alternatieve methode is het dichtmetselen van de scheur met gips en het meten van de tijd die nodig is voordat het gips weer loskomt.

Onzichtbare scheuren kunnen worden gedetecteerd door het metselwerk met een hamer te bekloppen. Een heldere klank duidt op homogeen metselwerk, terwijl een doffe klank op het aanwezige van scheuren of holten wijst. Moderne technieken zoals infraroodthermografie, geluidsgolfreflectie of endoscopie kunnen ook worden ingezet voor het detecteren van verborgen schade.

Herstelmethoden voor metselwerk

Er zijn verschillende methoden voor het herstellen van metselwerk, afhankelijk van de mate van schade en de historische waarde van het metselwerk. De vier belangrijkste herstelmethoden zijn inboeten, injecteren, dilateren en het aanbrengen van extra verankeringen.

Inboeten is een methode waarbij losse of slecht geplaatste bakstenen worden verwijderd en vervangen door passende stenen. Dit is meestal nodig bij het herstel van oude monumenten, waarbij het uiterlijk en het originele metselwerk moeten worden behouden. Het is belangrijk dat de nieuwe stenen qua kleur, textuur en maat overeenkomen met de originele stenen om het historische karakter niet te schaden.

Injecteren wordt toegepast bij beschadigde voegen of muren die lek zijn. Hierbij worden speciale mortels of epoxy’s in de voegen geïnjecteerd om de structuur te versterken en lekkage te voorkomen. Deze methode is geschikt voor muren die door vocht of zout zijn verzwakt.

Dilateren betreft het uitbreiden van voegen om de druk van bijvoorbeeld roestige verankeringen te compenseren. Hierbij wordt de voeg breed genoeg gemaakt om eventuele expansie van het materiaal te kunnen opvangen zonder dat het metselwerk wordt beschadigd.

Aanbrengen van extra verankeringen is een methode die wordt gebruikt wanneer het metselwerk extra steun nodig heeft. Er zijn verschillende typen verankeringen beschikbaar, zoals muur- en balkankers of getordeerde roestvaststalen staven. Het is belangrijk dat deze verankeringen zorgvuldig worden aangebracht, omdat verkeerd geplaatste ankers hoge trekspanningen kunnen veroorzaken, wat leidt tot nieuwe scheuren. Het is verstandig om een constructeur te raadplegen bij stabiliteitsproblemen om te bepalen of een reconstructie van verwijderde delen een volwaardige constructie oplevert.

Vergunning en subsidie voor herstel

Bij het herstel van monumentaal metselwerk is het vaak verplicht om een vergunning aan te vragen. Dit geldt vooral voor grootschalige herstelmaatregelen of het grondig reinigen van gevels. De vergunning is geregeld onder artikel 11 van de Monumentenwet en moet worden ingediend bij de relevante gemeente of regionale monumentencommissie.

Naast vergunningen kan het herstel van metselwerk ook ondersteuning krijgen via subsidies. Deze subsidies zijn vaak gericht op het behoud van cultuurhistorische waarden en kunnen worden aangevraagd bij regionale of nationale instellingen. Het is belangrijk om dit vroegtijdig te regelen, omdat subsidies vaak beperkte termijnen en specifieke voorwaarden hebben.

Moderne alternatieven: Bakstenen of steenstrips?

Hoewel baksteenmetselwerk nog steeds populair is, zie je op de bouwmarkt een toename van alternatieven. Steenstrips zijn hier een voorbeeld van. Deze toepassing biedt een snellere en efficiëntere manier van bouwen, wat vooral aanslaat bij projecten met hoge urgente bouwbehoefte. Steenstrips zijn keramische platen die in een systeem worden aangebracht, waarbij het traditionele metselwerk wordt omzeild.

Hoewel steenstrips een moderne en efficiëntere oplossing bieden, blijft traditioneel metselwerk een populaire keuze, vooral bij architecten en aannemers die waarde hechten aan ambachtelijk werk en unieke structuren. Verrassende metselverbanden en bewerkte stenen maken het mogelijk om prachtige en duurzame bouwwerken te realiseren.

Keuze tussen bakstenen en steenstrips

De keuze tussen bakstenen en steenstrips hangt af van meerdere factoren, zoals de doelstelling van het project, de beschikbare tijd, de budgettaire voorwaarden en de gewenste esthetiek. Bakstenen zijn duurzaam, betrouwbaar en geschikt voor langdurige toepassing, terwijl steenstrips sneller kunnen worden aangebracht en meestal lichter zijn.

In projecten waarbij snelheid en efficiëntie centraal staan, zoals bij woningnoodprojecten of tijdsgerichte renovaties, zijn steenstrips een goede keuze. In historische gebouwen of projecten waar het ambachtelijke karakter centraal staat, zijn bakstenen de voorkeur. Het is belangrijk om te bepalen welke methode het beste aansluit bij de doelstellingen en eisen van het project.

Samenvatting van de voordelen van metselwerk

Baksteenmetselwerk heeft diverse voordelen die het tot een duurzaam en betrouwbaar bouwmateriaal maken:

Duurzaamheid: Baksteen blijft eeuwenlang intact en is bestand tegen agressieve omgevingen.
Verwerkbaarheid: De kleine afmetingen van bakstenen maken ze geschikt voor alle typen bouwkundige toepassingen.
Stabiliteit: Baksteen heeft een hoge vormstabiliteit en weinig thermische uitzetting.
Geluidsisolatie: De amorfe structuur en het hoge gewicht van baksteen zorgen voor goede afscherming tegen geluid.
Brandveiligheid: Baksteen is in de Europese classificatie als "onbrandbaar" gecategoriseerd (A0).
Historische waarde: Traditioneel metselwerk heeft een belangrijke cultuurhistorische betekenis en behoort vaak tot monumentale gebouwen.

Conclusie

Metselwerk is een fundamenteel element in de bouwgeschiedenis en heeft zich door de eeuwen heen ontwikkeld vanaf handgemaakte constructies tot moderne toepassingen. Het verschil tussen oud en nieuw metselwerk is duidelijk waarneembaar, zowel qua materialen als bouwmethoden. Historische metseltechnieken en metselverbanden spelen een belangrijke rol bij het begrijpen van de structuur en stabiliteit van oude gebouwen.

Ondanks de duurzaamheid en betrouwbaarheid van baksteenmetselwerk kunnen schade en slijtage optreden door vocht, zout, roestige verankeringen of andere bouwtechnische factoren. Het herstel van metselwerk vereist een zorgvuldige diagnose en toepassing van geschikte herstelmethoden, zoals inboeten, injecteren, dilateren en het aanbrengen van extra verankeringen.

Bij het kiezen tussen traditioneel metselwerk en moderne alternatieven, zoals steenstrips, is het belangrijk om de doelstellingen en eisen van het project in overweging te nemen. Zowel bakstenen als steenstrips hebben hun eigen voordelen en toepassingsgebieden.

Voor eigenaren, renovateurs en bouwprofessionals is het begrijpen van metselwerk en de mogelijkheden voor herstel en aanpassing essentieel voor het behoud van bouwsels en de realisatie van duurzame bouwprojecten.

Bronnen

soorten

Oud en nieuw metselwerk: Kenmerken, technieken en herstelmethoden