Baksteenmetselwerk: geschiedenis, techniek en toepassing in de bouw

Published by Redactie on augustus 29, 2025 | Category metselwerk

Baksteenmetselwerk is een van de oudste en meest gevestigde technieken in de bouwgeschiedenis. Het is zowel functioneel als esthetisch van belang en blijft tot op de dag van vandaag een veelgebruikte methode in woningbouw en utiliteitsbouw. In dit artikel bespreken we de geschiedenis van baksteenmetselwerk, de technische aspecten van het metselverband, de materialen die erin worden gebruikt, en de invloed van historische en moderne bouwmethoden op de structuur en duurzaamheid van metselwerk. Ook leggen we uit wat er bij renovatie en herstel van ouder metselwerk moet worden in overweging genomen.

Geschiedenis en ontwikkeling van baksteenmetselwerk

De geschiedenis van baksteenmetselwerk reikt ver terug in de tijd. De oudste bekende bouwwerken in baksteen zijn gemaakt in een techniek die analoog was aan de Romeinse kistwerkmethode in natuursteen. Kistwerk bestond uit twee halfsteensmuren, met tussenliggend stortwerk zoals puin, grind en mortel. Soms zijn er koppen in de muren verwerkt om de samenhang te versterken. Wanneer dit op een regelmatige manier gebeurt — om de drie tot elf strekken — spreekt men van kettingverband.

Een ander historisch metselverband is het Noors verband, waarbij na elke twee strekken een kop gemetseld werd. Tot in de veertiende eeuw was het Vlaams verband algemeen gebruikelijk, waarbij na elke strek een kop gemetseld werd. Vanaf het tweede kwart van de veertiende eeuw ontwikkelde zich het staand verband, waarbij strekken en koppen elkaar afwisselden. Rond het begin van de zestiende eeuw verscheen het kruisverband, waarbij elke volgende strekkenlaag half een strek verschoven werd. Dit verband werd in de zeventiende eeuw algemeen gebruikt tot aan het tweede kwart van de twintigste eeuw, waarop de spouwmuur in opkomst kwam.

Het gebruik van kwart bakstenen of klezoren in de koppenlaag was al vroeg gebruikelijk. Rond 1600 werden de kop en klezoor in de koppenlaag samengevoegd, wat leidde tot de introductie van de drieklezoor. Ongeveer een eeuw later werd deze vorm ook in de strekkenlaag toegepast.

Technieken van metselverbanden

Het metselverband speelt een belangrijke rol in de stabiliteit en uiterlijk van metselwerk. De keuze voor een bepaald metselverband hangt af van het ontwerp, de gebruikte stenen, en de bouwperiode. In de praktijk is het belangrijk om de maatvoering van het metselwerk af te stemmen op de afmetingen van de bakstenen. Dit gebeurt al in het ontwerpstadium, waarbij de zogenaamde koppenmaat en lagenmaat worden uitgezet.

De koppenmaat is de breedte van de baksteen plus een stootvoeg. In de praktijk wordt de koppenmaat bepaald door minimaal 20 bakstenen te nemen uit de partij. Daarbij worden 10 bakstenen als strekken opgelegd en 20 als koppen haaks daaraan. De resterende 10 voegen vormen de maatvoering. Deze methode zorgt ervoor dat het metselwerk regelmatig en symmetrisch kan worden uitgevoerd.

Bij muuropeningen en muurdammen wordt de maatvoering als volgt bepaald: bij een muuropening is de maatvoering n x koppenmaat + voeg, terwijl een muurdam een maatvoering heeft van n x koppenmaat - voeg. Voor inwendige hoeken geldt dat de lengtemaat altijd n x koppenmaat is.

Maatafwijkingen in de bakstenen kunnen invloed hebben op het regelmatigheid van het metselverband, vooral bij grofkeramische bouwmaterialen zoals die worden gebruikt voor wanden en wandopeningen. Bij het ontwerpen is het daarom essentieel om rekening te houden met eventuele toegestane afwijkingen in de afmetingen van de stenen.

Materialen in metselwerk

De kwaliteit en eigenschappen van de bakstenen en de mortel bepalen de duurzaamheid en structuur van het metselwerk. Oudere bakstenen zijn gemaakt van niet-ontluchte klei en zijn vaak poreus met een hoge vochtopname. Deze stenen zijn doorgaans goed bestand tegen vorst, vooral wanneer ze worden verbonden met kalkmortel. Kalkmortel is zacht en elastisch, wat het in staat stelt om vervormingen door zetting op te nemen zonder dat het metselwerk instort.

In tegenstelling thereto is cementmortel harder en minder poreus. Het versteent door chemische reactie met water, wat het minder geschikt maakt voor oud metselwerk. Het gebruik van cementvoegen bij oude, poreuze bakstenen kan leiden tot verstoring van het vochttransport en schade bij vorstvorming. Daarom is het aanbevolen om bij renovatie van oud metselwerk zachte kalkmortel te gebruiken in plaats van harde cementmortel.

Moderne bakstenen worden vaak geproduceerd met mechanische persen, wat leidt tot een hogere productie en meer maatvaste stenen. Tot het einde van de negentiende eeuw was het bakken van stenen voornamelijk handwerk, maar met de introductie van ringovens werd het mechanisch persen ingevoerd.

Afwerkingen en bewerkingen van metselwerk

Metselwerk kan verschillende afwerkingen en bewerkingen krijgen, afhankelijk van de gewenste esthetiek en functie. Bekende afwerkingen zijn het toepassen van sausen, oliën, schuren, scharreren (ribbelen), en profileren van de bakstenen. Ook het gebruik van afwijkende kleuren, verglaasd materiaal of natuursteen kan het uiterlijk van metselwerk bepalen.

Bij historisch metselwerk wordt vaak gebruikgemaakt van bijzondere baksteenconstructies en ornamenten in de vorm van metseltekens. De relatie tussen het metselwerk en het voegwerk is hierbij van belang, omdat dit vaak bepalend is voor het uiterlijk en de duurzaamheid van het geheel.

Afwerkingen kunnen ook invloed hebben op de vochtopname en het transport in het metselwerk. Het is daarom belangrijk om bij renovatie rekening te houden met de historische en technische eigenschappen van het metselwerk. Bijvoorbeeld: het reinigen of afdichten van oude metselwerken kan leiden tot schade, vooral als het metselwerk niet op de juiste manier wordt hersteld.

Problemen en schade in metselwerk

Scheurvorming in metselwerk kan verschillende oorzaken hebben, zowel constructieve als bouwtechnische. De vorm van de scheur — zoals breedte, richting en verloop — kan aanwijzingen geven over de oorzaak van de schade. Bij oud metselwerk is de stabiliteit vaak groter, omdat zachte kalkmortels en poreuze bakstenen vervormingen beter kunnen opnemen. Bij moderne metselwerk daarentegen is scheurvorming bij zettingen vaak het gevolg van het gebruik van harde cementmortels en minder flexibele materialen.

Een bekende oorzaak van schade is zetting, waarbij delen van het metselwerk door vocht of temperatuurveranderingen veranderen in volume. Dit kan leiden tot scheuren, losse voegen of instortingen. Het herstel van metselwerk vereist daarom vaak een zorgvuldige analyse van de schadeoorzaken en een keuze voor herstelmaterialen die compatibel zijn met het oorspronkelijke bouwmateriaal.

Bij monumentale metselwerken geldt dat herstel en veranderingen aan het oorspronkelijke uiterlijk vaak vergunningen vereisen. Dit geldt vooral voor grondige reiniging of wijziging van het voegwerk of metselwerk. De Monumentenwet stelt hier duidelijke eisen aan, die moeten worden nageleefd bij restauraties en renovaties.

Typen metselstenen en hun toepassing

In de praktijk worden verschillende soorten metselstenen gebruikt, afhankelijk van de toepassing en het ontwerp. Een bekende soort is de Waalformaat metselsteen, die vaak wordt gebruikt in woningbouw en utiliteitsbouw. De standaardafmetingen zijn 210 x 100 x 50 mm. Deze stenen zijn leverbaar in verschillende kleuren en worden vaak gebruikt voor binnen- en buitenmuren.

Dicformaat metselstenen hebben een grotere dikte, zoals 210 x 100 x 65 mm. Deze stenen zijn geschikt voor grotere oppervlakken, omdat ze sneller en makkelijker metselen. Ze worden vaak gebruikt voor utiliteitsbouwprojecten waar efficiëntie belangrijk is.

Bij de vorm van de metselstenen maakt men onderscheid tussen handvorm, vormbak en getrommelde metselstenen. Handvorm metselstenen hebben een grillige structuur en worden vaak gebruikt voor historische of traditionele bouwprojecten. Vormbak metselstenen zijn glad en strak van structuur, geschikt voor moderne bouw. Getrommelde stenen worden vaak gebruikt voor afwerkingen die een grofere textuur nodig hebben.

Een specifieke soort is de veldovensteen, die wordt geproduceerd in veldovens in de Schelde- en Dendervallei. Deze stenen zijn handgemaakt en hebben een karakteristieke uitstraling. Helaas worden veldovens steeds schaarser, waardoor deze steen steeds zeldzamer wordt.

Duurzaamheid en thermische isolatie

Baksteenmetselwerk is een duurzame keuze in de bouw, vooral vanwege de natuurlijke eigenschappen van de materialen. De poriënstructuur van baksteen zorgt voor een laag evenwichtsvochtgehalte, wat betekent dat het metselwerk minder gevoelig is voor vochtproblemen. Hierdoor blijft het metselwerk langer droog en is het minder onderhevig aan schimmelvorming.

De drukweerstand van baksteen varieert afhankelijk van de kleisoort en de aanwezigheid van perforaties. Volle baksteen heeft een drukweerstand van minstens 150 kg/cm², terwijl geperforeerde stenen in combinatie met mortel C300 of C400 een breukweerstand hebben van 80 tot meer dan 200 kg/cm². De keuze van de juiste mortel en baksteen is daarom essentieel voor de structuur en stabiliteit van het metselwerk.

Samenvatting

Baksteenmetselwerk is een duurzame, esthetische en functionele bouwtechniek met een rijke geschiedenis. De keuze van metselverband, de kwaliteit van de materialen en de juiste afwerkingen zijn essentieel voor de stabiliteit en duurzaamheid van het metselwerk. Oud en nieuw metselwerk verschillen vanwege veranderingen in de productieprocessen en materialen. Bij renovatie en herstel is het belangrijk om rekening te houden met de historische en technische eigenschappen van het metselwerk om schade te voorkomen en de oorspronkelijke structuur te behouden.

Zowel voor professionals als voor particulieren is het begrip van de eigenschappen en technieken van metselwerk essentieel bij het ontwerpen, bouwen en onderhouden van gebouwen. Door het juiste gebruik van materialen en technieken kan metselwerk niet alleen esthetisch aantrekkelijk zijn, maar ook functioneel en duurzaam.

Bronnen

baksteen