Boerenvlechting en siermetselwerk: techniek, toepassing en historische betekenis

Published by Redactie on augustus 30, 2025 | Category metselwerk

Siermetselwerk speelt een belangrijke rol in de bouwkunde, zowel functioneel als decoratief. Eén van de oudere en karakteristieke vormen van siermetselwerk is de boerenvlechting, die vooral te vinden is in oude bouwstijlen, zoals op boerderijen, puntgevels en tuitgevels. Deze vorm van metselwerk dient niet alleen als esthetisch element, maar ook als versterking van schuine randen van gevels. In dit artikel bespreken we de techniek, de historische context en de toepassing van boerenvlechtingen, en verbinden we deze met bredere vormen van siermetselwerk zoals rollaag, strek en hanenkam.

Wat is boerenvlechting?

De boerenvlechting, ook wel boerenvlechtwerk genoemd, is een vorm van siermetselwerk die vooral gebruikt wordt op schuine bovenzijden van gevels. Het bestaat uit meerdere lagen metselwerk, die haaks op de schuine muurrand aangebracht zijn in een wigvormig inzetstuk, bekend als beitel, beiteling of tand. Deze beitels vormen samen het geheel van de boerenvlechting.

Het doel van de boerenvlechting is om de schuine rand af te dekken en te verstevigen. Deze vorm van metselwerk kan gezien worden als een bijzondere vorm van een rollaag, een decoratieve metseltechniek die vaak gebruikt wordt boven ramen of deuren. De boerenvlechting is met name terug te vinden bij oude gebouwen en wordt meestal uitgevoerd in baksteen.

Toepassing en functie van boerenvlechtingen

Boerenvlechtingen worden voornamelijk toegepast op puntgevels en tuitgevels, waar schuine randen van de gevel aanwezig zijn. Een beitel bestaat meestal uit vier tot acht lagen bakstenen, die onder een rechte hoek op het dakvlak aangebracht worden. De beitels vormen samen een geheel, de vlechting, die het dakvlak afsluit en versterkt.

Naast het decoratieve karakter had de boerenvlechting waarschijnlijk ook een functionele rol. Volgens een van de bronnen had de vlechting een bouwkundige functie, namelijk het vergemakkelijken van de afwerking aan de bovenzijde van de gevel, waar de dakpannen aan het metselwerk bevestigd werden. Deze functie was vooral relevant bij gevels met een grote hellingshoek.

Historische context en typen gebouwen

Boerenvlechtingen zijn met name terug te vinden bij oude gebouwen, zoals boerderijen en militaire forten. Voorbeelden zijn:

Een boerderij met boerenvlechtingen.
Een woonhuis op Schiermonnikoog.
Een militair fort met vlechtingen (Fort Werk 4).
Vlechtingen in een gevel van een boerderij in Reeuwijk (gemeente).

Deze toepassingen illustreren de breed gebruikte functie van boerenvlechtingen in de historische bouwkunde. De techniek is meestal uitgevoerd in baksteen, wat past bij de bouwstijl van die tijd.

Vlechtwerk: een bredere categorie van siermetselwerk

De term vlechtwerk wordt soms gebruikt als synoniem voor vlechtingen, maar heeft daarnaast ook een bredere betekenis in de bouwkunde. Het omvat onder andere:

Gevlochten materiaal zoals kastanjehouten palen en wilgentenen, die gebruikt worden als schuttingen of pleisterdragers bij vakwerkhuisjes.
Gevlochten muurwerk tussen zware stijlen, zoals te zien in archeologische vindplaatsen.
Wapening gemaakt door vlechten van wapeningsstaal.
Siermetselwerk in boogvelden, zoals bij ontlastingsbogen of bakstenen friezen.

Ook in moderne contexten wordt vlechtwerk gebruikt, bijvoorbeeld bij funderingsbalkjes en in lemmuren. Deze vormen van vlechtwerk tonen aan dat het idee van vlechten en patronen zich niet alleen beperkt tot boerenvlechtingen, maar ook in andere vormen van siermetselwerk terugkomt.

Siermetselwerk: functie en esthetiek

Siermetselwerk is metselwerk dat duidelijk bedoeld is als decoratief element. Voorbeelden zijn vlechtingen, verschillende soorten metselwerk in boogvelden, uitkragend metselwerk of bakstenen die uit het muurvlak treden. Ook in de Romeinse bouwkunde was siermetselwerk een bekende techniek, zoals bij opus incertum.

Nabij moderne toepassingen van siermetselwerk zijn:

Rollaag: vaak gebruikt boven ramen of deuren.
Strek: een horizontaal metselwerk, even hoog over de hele breedte.
Hanenkam: een trapvormig afgevlakte bovenkant van het metselwerk boven een muuropening.

Siermetselwerk vereist nauwkeurigheid, zorgvuldig werken en een passie voor het vak, zoals aangegeven door het bouwbedrijf Hobbelen. Zij benadrukken dat bijzonder metselwerk optimaal tot zijn recht komt als men deze eigenschappen combineert.

Techniek en uitvoering van boerenvlechtingen

De uitvoering van boerenvlechtingen vereist een goede kennis van metseltechnieken en patronen. De beitels moeten haaks op de schuine muurrand aangebracht worden, wat technisch uitdagend is. In de praktijk wordt dit vaak gedaan met bakstenen, die in een wigvormig inzetstuk worden geplaatst.

De hoeken van het metselwerk kunnen beginnen met een strek, drieklezoor of een kop. Bij de maatvoering kan men een halfsteensverband als uitgangspunt nemen. In smalle muurdammen kunnen klezoren of drieklezoren opgenomen worden om het gevelbeeld te continueren. Dit is van belang voor de esthetiek van het geheel.

Regels en richtlijnen voor metselwerk

De uitvoering van metselwerk wordt vaak begeleid door richtlijnen en regels, zoals opgenomen in de Uitvoeringsrichtlijn metselwerkconstructies (BKB publ. nr. PBL 0357/98). Deze richtlijn bevat bepalingen voor het wildverband, zoals:

Hoeken moeten beginnen met een strek, drieklezoor of een kop.
Vallende tanden mogen niet groter zijn dan zes lagen.
Sprongen van een klezoor mogen niet meer dan zes boven of schuin boven elkaar liggen.
Het verband moet niet op een regelmatig patroon lijken.

Aanvullende regels zijn:

De hoeken beginnen willekeurig met een strek, drieklezoor of een kop.
Maximaal drie koppen naast elkaar.
Maximaal vijf strekken naast elkaar.
Sprongen van een verspringende klezoor mogen niet meer dan vijf zijn.
Het gebruik van klezoren is niet toegestaan.
Stootvoegen mogen, bij voorkeur, niet boven elkaar liggen.

Deze regels zijn van belang om een willekeurig verband te verkrijgen dat niet op een regelmatig patroon lijkt, en waarbij de maatvoering op koppenmaat gebeurt.

Herstel en restauratie van oude metselwerken

Bij de restauratie van oude metselwerken, zoals boerenvlechtingen, is het belangrijk dat de mortelsamenstelling afgestemd is op het bestaande werk. Zo moet bij een zachte steen ook een zachte mortel met veel kalk en weinig of geen cement gebruikt worden. Dit zorgt voor een betere compatibiliteit en vermindert het risico op beschadiging.

Deze principes zijn belangrijk bij het herstellen van oud metselwerk tot circa 1890, dat anders is dan modern metselwerk vanaf 1890. Oude metselwerken zijn vaak zacht en elastisch, terwijl moderne metselwerken harder en stijver zijn. Dit heeft invloed op de manier waarop de mortels worden samengesteld en uitgevoerd.

Samenvatting

De boerenvlechting is een bijzondere vorm van siermetselwerk die historisch gezien vaak gebruikt werd op schuine randen van gevels. Het dient zowel als versterking als decoratief element. De techniek is meestal uitgevoerd in baksteen en past goed bij oude bouwstijlen zoals puntgevels en tuitgevels.

Buiten de boerenvlechting zijn er nog andere vormen van siermetselwerk, zoals rollaag, strek, hanenkam en vlechtwerk, die elk hun eigen esthetische en technische eigenschappen hebben. De uitvoering van deze technieken vereist een nauwkeurig en zorgvuldig werk, die vaak uitgevoerd worden door ervaren metselwerkers.

Bij restauraties van oude metselwerken is het belangrijk om rekening te houden met de historische samenstelling van het metselwerk en de mortel, om schade te voorkomen en de oorspronkelijke structuur te behouden. Dit is vooral van belang bij monumenten en oude gebouwen, waar het behoud van de originele technieken en materialen essentieel is.

Conclusie

De boerenvlechting en andere vormen van siermetselwerk zijn een waardevolle component van de bouwkundige geschiedenis en de huidige renovatiewerkzaamheden. Deze technieken vereisen niet alleen kennis van de materiaalcombinaties, maar ook een ervaring in de uitvoering en het behoud van het esthetische karakter. Voor zowel homeowners, DIY-enthusiastes als constructieprofessionals is het belangrijk om deze technieken goed te begrijpen, zowel vanuit het functionele als esthetische perspectief.

Deze vormen van siermetselwerk tonen aan dat bouwkunde niet alleen gericht is op functionaliteit, maar ook op esthetiek en duurzaamheid. Door deze technieken te herwaarderen en correct toe te passen, kunnen we oude gebouwen en monumenten behouden en verrijken, terwijl we tegemoet komen aan de huidige eisen van schoonheid, duurzaamheid en veiligheid.

Bronnen

vlechtingen