Vlechtwerk in het metselwerk: een bouwkundig element met karakter en functie

In de bouwkunde en de architectuur speelt vlechtwerk in metselwerk een bijzondere rol. Het is zowel een esthetisch element als een technisch middel om constructies te versterken, vooral in oude en traditionele woningen. In dit artikel belichten we het vlechtwerk in het metselwerk, met een focus op de boerenvlechting, de hanenkam en andere vormen van vlechtwerk. We zullen kijken naar de geschiedenis, de techniek, de doeleinden, de uitvoering en de huidige toepassing in real estate en renovatieprojecten.

Inleiding

Vlechtwerk in metselwerk is een bouwkundige techniek waarbij schuine of diagonale elementen in het metselwerk worden aangebracht. Deze techniek is historisch ontstaan en werd gebruikt om gevels en muren extra stevigheid te geven, maar ook om visueel karakter te creëren. In Nederland zijn verschillende vormen van vlechtwerk bekend, zoals de boerenvlechting, hanenkam en vitswerk. Deze technieken zijn vaak terug te vinden in oude boerderijen, dorpsgevels en historische panden, maar worden tegenwoordig ook gebruikt in moderne constructies en renovatieprojecten.

Het vlechtwerk in metselwerk is niet alleen een decoratieve toevoeging, maar heeft vaak ook een functionele rol. In dit artikel bespreken we de geschiedenis, de uitvoering, de functies en de huidige toepassing van vlechtwerk in het metselwerk, met een nadruk op relevante bouwkundige aspecten en praktische toepassingen.

Wat is vlechtwerk in metselwerk?

Vlechtwerk in metselwerk verwijst naar het gebruik van schuine of diagonale elementen in metselconstructies om zowel visueel als functioneel effect te bereiken. Deze elementen kunnen bestaan uit meerdere lagen metselwerk die haaks op de schuine muurrand zijn aangebracht in een wigvormig inzetstuk, bekend als een beitel of tand. De samengestelde beitels vormen een geheel, de vlechting, die als versteviging en afwerking van schuine randen dient.

In de bouwkunde wordt vlechtwerk ook wel gezien als een vorm van rollaag, een techniek waarbij metselwerk wordt aangebracht in een schuine of diagonale richting. Deze techniek werd historisch gebruikt om muren extra stevigheid te geven, vooral bij gevels met schuine bovenzijden zoals puntgevels of tuitgevels.

De vlechting kan bestaan uit meerdere lagen bakstenen, gemetseld in een kruisverband of andere verbanden. De beitels zijn meestal gelijkvormig, maar soms ook verschillend in grootte of kleur, wat visueel extra effect geeft.

Toepassing in historische en moderne constructies

Vlechtwerk in metselwerk wordt vooral gebruikt bij oude bouwwerken, zoals boerderijen en dorpsgevels. In moderne constructies en renovatieprojecten wordt het soms aangebracht als een decoratief element of als onderhoudsvrije oplossing. Bijvoorbeeld, in het project De Spil is een vlechtwerkpatroon in minerale steenstrips gebruikt als gevelbekleding, waardoor het thema van verbinding visueel wordt vertaald.

Boerenvlechting: geschiedenis en toepassing

De boerenvlechting is een bekende vorm van vlechtwerk in het metselwerk. Het wordt vaak aangebracht op schuine randen van gevels, zoals puntgevels of tuitgevels. De boerenvlechting bestaat uit meerdere lagen metselwerk die haaks op de schuine muurrand zijn aangebracht. Deze beitels of tanden vormen een geheel, de boerenvlechting, die zowel functioneel als decoratief is.

Doel en functie

De boerenvlechting heeft als doel de schuine rand van een muur af te dekken en te verstevigen. Bovendien diende het als aanvulling op de beitel, die al extra stevigheid gaf aan schuine muren. In sommige gevallen fungeerde de vlechting ook als afwerking aan de bovenzijde van een gevel, waar de dakpannen op het metselwerk werden bevestigd. Dit was vooral relevant bij daken met een grote hellingshoek.

Uitvoering

De uitvoering van een boerenvlechting vereist vakmanschap van de metselaar. Het metselwerk moet nauwkeurig worden aangebracht in een schuine richting, meestal in een kruisverband. In sommige gevallen wordt een hulpconstructie gebruikt om de beitels op de juiste lijn te metselen. De bakstenen worden in een wigvormig inzetstuk aangebracht, waarbij meestal 4 tot 8 lagen worden gebruikt.

De boerenvlechting kan uitgevoerd zijn in verschillende kleuren en verbanden, afhankelijk van de beschikbare materialen en de visuele wens. In oude bouwwerken is vaak gebruikgemaakt van rode en witte bakstenen, die in de loop van de tijd verweerd zijn en een karakteristieke uitstraling geven.

Hanenkam en strekse boog

Een andere vorm van vlechtwerk in het metselwerk is de hanenkam, ook wel getrapte hanenkam of strekse boog genoemd. Deze techniek wordt vaak gebruikt boven raam- en deuropeningen. De hanenkam bestaat uit een taps toelopende rollaag die boven een opening wordt aangebracht.

Doel en functie

De hanenkam diende om de belasting van het bovenliggende muurwerk op te vangen en te verdelen naar de muurdelen van de muuropening. Functioneel werkt de hanenkam als een soort latei of ontlastingsboog, waardoor de opening stevig blijft en de belasting goed wordt gedistribueerd.

Uitvoering

De uitvoering van een hanenkam varieert per bouwproject. In sommige gevallen is er een duidelijke verhoging van de streklaag, terwijl in andere gevallen de hanenkam in een boogvorm is uitgevoerd. De schaal en het verband kunnen variëren, afhankelijk van de wensen van de architect en de constructieve eisen.

Vitswerk en vakwerkbouw

Voorafgaand aan het gebruik van metselwerk met vlechtwerk werd in de historie vaak gebruikgemaakt van vitswerk en vakwerkbouw. Vitswerk bestond uit het vlechten van dunne takken door dikke takken in de grond, waarna de wanden werden dichtgestreken met leem. Deze methode was duurzaam, maar minder stevig dan vakwerkbouw.

Vakwerkbouw

Vakwerkbouw ontstond later, waarbij een raamwerk van houten balken werd gemaakt, waarin de vakken werden gedicht met vlechtwerk. Deze techniek was duurzamer en toegestaan voor hogere bouwen. Tot aan de Middeleeuwen was vakwerkbouw populair in dorpen en steden, vooral in regio’s waar baksteen niet beschikbaar was.

Met de opkomst van metselwerk in de Middeleeuwen is het vakwerk in grote delen van Nederland vervangen door metselwerk. In Zuid-Limburg en Oost-Nederland bleef de vakwerkbouw echter tot in de negentiende eeuw in gebruik, vooral waar leemgrond beschikbaar was.

Vlechtwerk in moderne bouw en renovatie

Hoewel vlechtwerk in metselwerk traditioneel wordt geassocieerd met historische bouwwerken, wordt het tegenwoordig ook toegepast in moderne constructies en renovatieprojecten. De functie van vlechtwerk is hier vaak veranderd, van functionele versteviging naar visuele accenten of onderhoudsvrije oplossingen.

Voorbeeldproject: De Spil

In het project De Spil, een multifunctioneel gebouw in een stad, is een vlechtwerkpatroon in minerale steenstrips gebruikt als gevelbekleding. Deze keuze was gemaakt om het thema van verbinding visueel te vertalen. Het vlechtwerkpatroon was niet standaard beschikbaar bij de leverancier, maar werd speciaal voor het project ontworpen. De gevel is uitgevoerd in strips van 10 x 30 cm en vlakjes van 10 x 10 cm, wat een ideale maat is voor productie en minimaliseert het snijverlies. Bovendien zorgt het patroon voor een visueel variabele indruk, afhankelijk van de stand van de zon en het spel van licht en schaduw.

De kleur van de steenstrips is afgestemd op RAL 9010, een lichte kleur die niet verder kan worden gelicht zonder het gebruik van verf, wat niet was gewenst vanwege de wens naar een onderhoudsvrije gevel.

Bouwkundige aspecten van vlechtwerk

Het vlechtwerk in metselwerk is een techniek die zowel functioneel als decoratief kan zijn. De bouwkundige aspecten omvatten het gebruik van verbanden, het materiaal (zoals baksteen of steenstrips), en de stabiliteit van de constructie.

Verbanden

Vlechtwerk in metselwerk kan uitgevoerd worden in verschillende verbanden, afhankelijk van de wens en de constructieve eisen. De meest gebruikte verbanden zijn:

• Kruisverband: waarin de bakstenen in een diagonale richting zijn aangebracht.
• Roolverband: waarbij de bakstenen in een schuine richting zijn aangebracht, vaak gebruikt voor rollaag.

Het kruisverband is bijvoorbeeld gebruikt in een van de vlechtwerkvoorbeelden, wat een extra strakke en visuele uitstraling geeft.

Materialen

Traditioneel is vlechtwerk in metselwerk uitgevoerd in baksteen, maar tegenwoordig worden ook andere materialen gebruikt, zoals minerale steenstrips of beton. Deze materialen hebben het voordeel van onderhoudsvrijheid en een modern look, wat in moderne renovatieprojecten en nieuwbouw vaak gewenst is.

Stabiliteit

Het vlechtwerk dient in sommige gevallen als extra versteviging van schuine muren of als afwerking van gevels. Het is belangrijk dat het metselwerk correct is uitgevoerd, zowel qua verband als qua stabiliteit, om te voorkomen dat de structuur in het nadeel werkt.

Conclusie

Vlechtwerk in het metselwerk is een oude bouwkundige techniek die zowel historisch als functioneel van betekenis is. Het wordt vaak gebruikt in gevels met schuine randen, zoals puntgevels of tuitgevels, en kan dienen als versteviging of afwerking. De boerenvlechting is een bekende vorm van vlechtwerk, waarbij schuine beitels in het metselwerk worden aangebracht.

In moderne bouw en renovatieprojecten wordt vlechtwerk ook gebruikt als visueel element, zoals in het gevelontwerp van De Spil. Het is belangrijk om het vlechtwerk zorgvuldig te ontwerpen en uit te voeren, zowel qua verband als qua materialen, om zowel functionele als esthetische eisen te kunnen waarmaken.

Vlechtwerk in metselwerk blijft een waardevolle techniek in de bouwkunde, met karakter, historische waarde en moderne toepassingen.

Bronnen

1. Boerenvlechting - Wikipedia
2. Het detail boerenvlechtwerk - Hans Klanker
3. Vlechting - Joost de Vree
4. Vlechtwerk als bindmiddel - Bouwwereld
5. Vakwerk - Agriwiki
6. Metselverbanden: de boerenvlecht en hanenkam - Mijnbuitenplaats