17e-eeuws metselwerk in Amsterdam: technieken, materialen en herkenbare kenmerken

Inleiding

17e-eeuws metselwerk in Amsterdam vertegenwoordigt een hoge mate van kwaliteit, technische precisie en esthetische waarde. Tijdens deze periode ontwikkelde zich het kruisverband tot de dominante metseltechniek, waarmee de stad zijn karakteristieke gevels verkreeg. In deze artikel wordt ingegaan op de bouwmethoden, steenformaten, metselverbanden, mortels en voegen die typisch zijn voor 17e-eeuws metselwerk in Amsterdam. Bovendien worden bepaalde historische voorbeelden besproken die illustratief zijn voor de ontwikkeling van het metselwerk tijdens deze periode.

Historische context van 17e-eeuws metselwerk in Amsterdam

In de 17e eeuw was Amsterdam in een bloeiperiode. De stad groeide snel, en dit had grote gevolgen voor de bouwactiviteit. Het metselwerk moest niet alleen functioneel zijn, maar ook een visuele indruk maken. Architecten en metselaars hadden daarom een hoge mate van kwaliteit en precisie nodig om de wensen van de stad en de particuliere opdrachtgevers te vervullen.

De bakstenen die werden gebruikt, werden meestal handvormig gemaakt in veldovens en vervolgens gesorteerd op kleur en hardheid. De meest gebruikte kleur tijdens deze periode was oranjerood of hoogrood. Deze kleur werd vooral in de gevels van het voormalige Burgerweeshuis (thans Amsterdam Museum) en het Amstelhof gebruikt, welke beide in de 17e eeuw zijn gebouwd. De stenen waren vaak geslepen om een dunne voeg te bereiken, een kenmerk dat sterk verbonden is met het metselwerk uit deze tijd.

Een van de belangrijkste ontwikkelingen in de 17e eeuw was de invoering van het kruisverband. Dit verband werd in de 17e eeuw algemeen toegepast en bleef dat tot het midden van de 20e eeuw. Het kruisverband vereist dat de baksteen even lang is als twee koppen plus een voeg, en dat de baksteen dunner is dan de helft van een kop. Dit zorgde voor een betere verankering van het metselwerk en gaf het een karakteristieke vormgeving.

Metselverbanden in 17e-eeuws metselwerk

Kruisverband

Het kruisverband is het meest typische metselverband uit de 17e eeuw. Het wordt ook wel "kruiswerk" genoemd en is een vorm van staand verband waarbij de strekkenlaag wordt afgewisseld met een koppenlaag. In tegenstelling tot het staand verband is het kruisverband ontworpen om de bakstenen met elkaar te verbinden door middel van schuifpatronen. In de 17e eeuw begon dit verband meestal met een kop en een klezoor. Deze combinatie zorgde voor een solide basis voor de rest van de constructie.

Een voorbeeld van 17e-eeuws kruisverband is te vinden in het metselwerk van het Amstelhof. Hier werden bakstenen van 20 x 10 x 4 cm gebruikt, met een lagenmaat van 20 lagen per meter. Dit betekent dat de bakstenen zo werden geplaatst dat elke meter verticaal uit 20 lagen bestond, wat een zeer fijne en gecontroleerde bouwtechniek vereist.

Staand verband

Het staand verband is een eerdere vorm van metselwerk die in de 14e en 15e eeuw werd gebruikt. Hierbij worden strekken en koppen afwisselend geplaatst, zonder dat de bakstenen worden verschoven. In Amsterdam is dit verband vooral te zien in oudere gebouwen, zoals het Waaggebouw. Het metselwerk van het Waaggebouw is een goed voorbeeld van het staand verband, waarbij de strekken en koppen elkaar regelmatig afwisselen. Dit type metselwerk werd tot in de 17e eeuw gebruikt, maar werd geleidelijk vervangen door het kruisverband.

Noors en Vlaams verband

Naast het kruis- en staand verband werden er ook andere metselverbanden gebruikt in de 17e eeuw. Het Noors verband, waarbij na elke twee strekken een kop wordt geplaatst, was in Amsterdam minder gebruikelijk. Het Vlaams verband, waarbij na elke kop een strek volgt, werd ook zelden gebruikt, behalve bij trapgevels. Een zeldzame voorbeeld van Vlaams verband is te vinden boven de puilijst van de Geldersekade 97.

In de 17e eeuw was het kruisverband de dominante techniek, maar de aanwezigheid van andere verbanden toont aan dat metseltechnieken zich geleidelijk ontwikkelden en aanpaste aan de behoeften van de bouwpraktijk.

Steenformaten en metseltechnieken in 17e-eeuws metselwerk

Baksteenformaten

In de 17e eeuw werden verschillende baksteenformaten gebruikt, afhankelijk van de locatie van het bouwwerk en de functie van de muren. De meest gebruikte formaten in Amsterdam zijn de Vechtsteen (23 x 11 x 4 cm) en de drieling Vechtsteen (18,5 x 9 x 4 cm). Deze formaten waren ideaal voor het kruisverband, omdat ze de juiste afmetingen hadden om schuifpatronen te vormen.

Een ander veel voorkomend formaat was de handvormsteen, die in veldovens werd gebakken. Deze stenen hadden vaak een oranje- of roodbruine kleur en werden gesorteerd op hardheid en kleur. De meest gebruikte kleur in Amsterdam was oranjerood of hoogrood, wat de stad zijn karakteristieke gevels gaf.

Bij sommige gevels uit de 17e eeuw zijn de voegen uiterst dun, en zelfs de snijvoegen zijn vaak nauwelijks aanwezig. Dit is een kenmerk van hoogwaardig metselwerk uit deze periode, waarbij de bakstenen vaak werden geslepen om een dunne voeg te bereiken. Bijvoorbeeld, het metselwerk van architect Abraham van der Hart en tijdgenoten aan het einde van de 17e eeuw kent een grotere lagenmaat en grotere steenformaten, zoals de Grauwe Vechtse mopstenen van 22 x 10,5 x 4 cm.

Metseltechnieken

Het metselwerk uit de 17e eeuw was vaak uitgevoerd in kistwerk. Dit betekent dat er twee halfsteensmuren werden opgetrokken, met stortwerk ertussenin. Het stortwerk bestond uit puin, grind en mortel. Om de muren met het stortwerk te verbinden, werden koppen in de laag verwerkt. Wanneer dit met een zekere regelmaat gebeurt, spreekt men van kettingverband. Dit type metseltechniek was in de 17e eeuw een veelvoorkomende manier om dikke muren te bouwen.

Bij oud metselwerk uit de 17e eeuw werd vaak gebruikgemaakt van schelpkalk en zand als mortel. Deze mortel had een langzaam hardwordende eigenschap, wat betekende dat de muren zich langzaam verstevigden. Dit was gunstig voor de stabiliteit van de muren, maar het gaf ook problemen bij funderingen onder het grondwater. Daarom werd vaak gemalen tufsteen (tras) toegevoegd aan de mortel om een hydraulische kalkspecie te creëren. Deze specie had de eigenschap om in water te verharden, wat de waterdichtheid van de muren verbeterde.

De mortel die werd gebruikt in 17e-eeuws metselwerk was vaak donker van kleur en niet afgevoegd. De voegen werden direct na het metselen vlak of met een dagstreep afgestreken. Pas in de tweede helft van de 17e eeuw werd gebruikgemaakt van aparte voegen, waarbij de voeg apart van de metseltechniek werd gemaakt. Een apart gesneden voeg was een teken van hoge kwaliteit en precisie in het metselwerk.

Typische kenmerken van 17e-eeuws metselwerk in Amsterdam

Visuele kenmerken

17e-eeuws metselwerk in Amsterdam is makkelijk herkenbaar aan een aantal visuele kenmerken. Het kruisverband geeft het metselwerk een regelmatig en harmonieus patroon, wat een visueel aantrekkelijke gevel creëert. De gebruikte bakstenen hebben meestal een oranjerode of hoogrode kleur, wat een warme en karakteristieke toon geeft aan de gevels. De voegen zijn vaak dun en uniform, wat een fijnere indruk geeft van het metselwerk.

Een ander kenmerk is de aanwezigheid van geslepen strekken boven vensters. Deze strekken hebben een kenmerkende vorm door het slijpen van de stenen, wat een detailgerichte indruk geeft van het metselwerk. Deze techniek werd vaak gebruikt om de bovenkant van vensters en deuren te accentueren, wat de gevels extra oogstroom gaf.

Technische kenmerken

Technisch gezien is 17e-eeuws metselwerk in Amsterdam zeer robuust en betrouwbaar. Het gebruik van het kruisverband zorgde voor een sterke en stabiele constructie. De bakstenen die werden gebruikt, waren meestal hard en duurzaam, wat ervoor zorgde dat de gevels zich goed hielden tegen de weersinvloeden.

De mortel die werd gebruikt was van hoge kwaliteit en had een hydraulische eigenschap, wat betekende dat de muren zich goed hielden tegen natte omstandigheden. Het gebruik van schelpkalk en tras zorgde voor een langzaam hardwordende mortel, wat gunstig was voor de stabiliteit van de muren. De voegen werden vaak afgevoegd met een dagstreep of vlak afgestreken, wat het metselwerk een eenvoudige en zachte uitstraling gaf.

Onderhoud en restauratie

Omdat 17e-eeuws metselwerk in Amsterdam vaak gemaakt is van handvormstenen en schelpkalk, vereist het een zorgvuldig en bewust onderhoud. Het gebruik van moderne mortels of cementvoegen kan schade veroorzaken aan het originele metselwerk, omdat deze materialen harder en minder flexibel zijn dan de historische mortels. Daarom is het belangrijk om bij restauratieprojecten gebruik te maken van traditionele mortels en technieken om de oorspronkelijke kwaliteit en structuur van het metselwerk te behouden.

Een ander aspect van onderhoud is het herstellen van geslepen strekken en voegen. Aangezien het slijpen van bakstenen een specifieke techniek vereist, is het belangrijk om ervaren metselaars in te huren die deze vaardigheden beheersen. Dit is vooral belangrijk bij gevels waarbij de originele techniek en esthetiek worden bewaard.

Voorbeelden van 17e-eeuws metselwerk in Amsterdam

Amstelhof (thans Hermitage)

Een van de meest typische voorbeelden van 17e-eeuws metselwerk in Amsterdam is het Amstelhof. Dit gebouw is in 1681 gerealiseerd en is een goed voorbeeld van het kruisverband uit deze periode. Het metselwerk is gemaakt met bakstenen van 20 x 10 x 4 cm en een lagenmaat van 20 lagen per meter. De bakstenen zijn vaak geslepen om een dunne voeg te bereiken. De strekken boven de vensters zijn ook geslepen, wat een kenmerkend detail geeft aan het metselwerk.

Burgerweeshuis (thans Amsterdam Museum)

Het voormalige Burgerweeshuis is een ander goed voorbeeld van 17e-eeuws metselwerk in Amsterdam. Het metselwerk is gemaakt met oranjerode of hoogrode Leidse steen in kruisverband. De lagenmaat is circa 22 lagen per meter, wat een fijne en gecontroleerde bouwtechniek vereist. De gevels van het Burgerweeshuis zijn een goed voorbeeld van hoe het kruisverband werd gebruikt in de 17e eeuw.

Oudezijds Voorburgwal 316

Het metselwerk van Oudezijds Voorburgwal 316 is een goed voorbeeld van 17e-eeuws metselwerk in Amsterdam. Het metselwerk is gemaakt met paarsgrauwe drieling Vechtsteen van 18 x 9 x 4 cm en een lagenmaat van 22 lagen per meter. Het gebouw is ontworpen door architect Philips Vingboons, die bekend staat om zijn gebruik van kruisverband in de 17e eeuw.

Conclusie

17e-eeuws metselwerk in Amsterdam is een karakteristiek en technisch hoogstaand bouwwerk dat een belangrijke rol speelt in de architecturale geschiedenis van de stad. Het gebruik van het kruisverband, handvormstenen en schelpkalk mortel gaf het metselwerk uit deze periode een unieke uitstraling en sterkte. De visuele kenmerken zoals het kruisverband, de oranjerode of hoogrode bakstenen en de geslepen strekken boven vensters maken het metselwerk uit deze tijd makkelijk herkenbaar.

Voor historische gevels is het belangrijk om de originele technieken en materialen te behouden bij restauratieprojecten. Het gebruik van moderne mortels en cementvoegen kan schade veroorzaken aan het originele metselwerk, omdat deze materialen harder en minder flexibel zijn dan de historische mortels. Daarom is het belangrijk om bij restauratieprojecten gebruik te maken van traditionele mortels en technieken om de oorspronkelijke kwaliteit en structuur van het metselwerk te behouden.

De voorbeelden van 17e-eeuws metselwerk in Amsterdam, zoals het Amstelhof, het Burgerweeshuis en Oudezijds Voorburgwal 316, tonen duidelijk aan hoe belangrijk het metselwerk uit deze periode is voor de architecturale identiteit van de stad. Het kruisverband, de gebruikte baksteenformaten en de morteltechnieken vormen samen een uniek en robuust metselwerk dat nog steeds in staat is om de gevels van Amsterdam te versterken en te beheren.

Bronnen

1. Binnenstad, Metselwerk
2. Kennisbank, Baksteenmetselwerk