Bakstenen als metselwerk: historie, techniek en herstel

Bakstenen metselwerk vormt een essentieel onderdeel van de Nederlandse bouwkundige geschiedenis. Het is niet alleen een belangrijk kenmerk van oude steden en monumentale gebouwen, maar ook een techniek die in haar essentie nog steeds van toepassing is in de huidige bouwpraktijk. In dit artikel wordt een grondige inzage gegeven in de geschiedenis, de bouwmethoden, de materialen en de mogelijke problemen die zich kunnen voordoen bij bakstenen metselwerk. Bovendien wordt ingegaan op de manieren waarop metselwerk kan worden hersteld of gerestaureerd, met een nadruk op de noodzaak van behoud van historische waarde en de aard van de materialen.

Inleiding

Bakstenen metselwerk is een bouwtechniek waarbij bakstenen en mortel samengewerkt worden om muren en gevels te vormen. De geschiedenis van bakstenen metselwerk in Nederland reikt terug tot de middeleeuwen en heeft zich gedurende eeuwen ontwikkeld. Van kistwerk tot kruisverband, en van handgevormde stenen tot mechanisch geproduceerde bakstenen, de bouwtechnieken en materialen hebben sterk geëvolueerd. Deze evolutie heeft geleid tot een grote diversiteit aan metselwerk, die nu nog steeds terug te vinden is in oude stadsgevels, monumentale gebouwen en soms ook in moderne constructies.

Het gebruik van bakstenen als metselwerk brengt zowel voordelen als uitdagingen met zich mee. De materialen zijn duurzaam, maar ze zijn ook kwetsbaar voor vocht, zetting en slijtage. Bovendien vereist het herstel van oud metselwerk een diepgaande kennis van de oorspronkelijke technieken en materialen. In de volgende hoofdstukken wordt deze complexiteit verder uitgelegd.

Geschiedenis van bakstenen metselwerk

Oorsprong en vroege ontwikkeling

De eerste bouwwerken met bakstenen in Nederland dateerden uit de middeleeuwen en volgden in grote mate de Romeinse bouwtechniek. In die tijd werd een techniek gebruikt die bekend staat als kistwerk, waarbij twee halfsteensmuren met stortwerk (puin, grind en mortel) werden verbonden. Voor de stabiliteit werden soms koppen in de muren verwerkt, en wanneer dit gebeurde met een regelmaat van drie tot elf strekken per laag, sprak men van kettingverband. In het Noors verband werd na elke twee strekken een kop gemetseld, terwijl in het Vlaams verband, dat tot de veertiende eeuw werd gebruikt, na elke strek een kop werd ingevoegd.

Evolutie van metselverbanden

In de veertiende eeuw ontwikkelde zich een nieuw metselverband, waarbij de strekkenlaag afwisselde met een koppenlaag, bekend als staand verband. Rond de zestiende eeuw ontstond het kruisverband, waarbij de opvolgende strekkenlaag met een halve strek werd verschoven. Dit verband werd vanaf de zeventiende eeuw algemeen gebruikt en bleef tot het tweede kwart van de twintigste eeuw in gebruik, toen de spouwmuur opkwam.

De toepassing van kwart bakstenen (klezoren) in de koppenlaag was gebruikelijk. Rond 1600 werden de kop en klezoor in de koppenlaag samengevoegd, en ongeveer een eeuw later werd de drieklezoor in de strekkenlaag toegepast. Deze evolutie in metselverbanden zorgde voor een steeds betere stabiliteit en esthetiek van de gevels.

Vormen en afwerkingen

Oud metselwerk werd vaak geaccentueerd met afwerkingen en bewerkingen. Bekende technieken zijn het sausen en oliën van metselwerk, schuren, scharreren (ribbelen), en profileren van bakstenen. Daarnaast was het gebruikelijk om bijzondere kleuren baksteen, soms verglaasd, of natuursteen in te zetten om een karakteristieke architectuur te creëren. De toepassing van bijzondere baksteenconstructies en ornamenten, zoals metseltekens, was ook een bekende manier om metselwerk visueel te accentueren.

Technische aspecten van bakstenen metselwerk

Kistwerk en metselverbanden

Kistwerk was een vroege vorm van bakstenen metselwerk, waarbij twee halfsteensmuren met stortwerk werden verbonden. Deze techniek werd gebruikt tot het gebruik van kruisverband toenemend in zwang kwam. Het kruisverband, zoals beschreven in de bronnen, bestond uit een afwisseling van strekken- en koppenlagen, waarbij de strekkenlaag met een halve baksteen werd verschoven. Dit zorgde voor een betere verankering en een visueel aantrekkelijker gevel.

In de zeventiende eeuw werd ook gebruikgemaakt van geslepen bakstenen om de voegen zo dun mogelijk te maken. Deze techniek gaf een fijnere afwerking aan het metselwerk, zoals te zien in het metselwerk boven vensters of in de hanenkam-vormen. De meesterproef van gildenmetselaars, waarbij een complex metselwerk moest worden uitgevoerd, toont aan dat deze technieken onderdeel waren van een verfijnde bouwpraktijk.

Materialen en eigenschappen

Oude bakstenen werden gemaakt van niet-ontluchte klei en werden op lagere temperaturen gebakken. Deze bakstenen zijn sterk poreus en hebben een hoge vochtopname. In combinatie met kalkmortel, die ademend is en versterkt door chemische reactie met koolzuur uit de lucht, was oud metselwerk goed bestand tegen vorst.

Een belangrijk aspect bij het herstel van oud metselwerk is het gebruik van de juiste mortel. Oude bakstenen kunnen niet goed functioneren met cementmortel, omdat de vochttransportmechanismen hierbij verstoord worden. Dit leidt vaak tot schade bij vorstvorming. Daarom is het belangrijk om bij het herstel van oud metselwerk kalkmortel te gebruiken.

Lagenmaat en steenformaten

De lagenmaat geeft het aantal lagen per meter hoogte aan. Deze is afhankelijk van het gebruikte baksteenformaat. In de zeventiende eeuw werden bakstenen met formaten zoals 20 x 10 x 4 cm gebruikt, wat resulteerde in een lagenmaat van ongeveer 22 lagen per meter. In de achttiende eeuw werd ook gebruikgemaakt van drieling Vechtsteen, een paarsgrijze baksteen die vaak werd gebruikt in architectonisch waardevolle constructies.

De stad Amsterdam had zelfs een stadsmetselaar aangesteld om de bakstenen die de stad binnenkwamen te keuren op hardheid en formaat. Dit duidt op de strengere kwaliteitscontrole die al eeuwen geleden werd toegepast, met als doel om een uniforme en betrouwbare bouwpraktijk te waarborgen.

Problemen en herstel van bakstenen metselwerk

Oorzaken van schade

Scheurvorming in metselwerk kan verschillende oorzaken hebben. Constructieve problemen, zoals zetting, zijn vaak een belangrijke factor. Zetting is het proces waarbij materialen krimpen en daardoor de structuur van het metselwerk verandert. Oud metselwerk is in staat om zulke vervormingen beter op te nemen dan nieuw metselwerk, waarbij zettingen vaak leiden tot scheuren.

Bouwtechnische problemen, zoals het gebruik van verkeerde mortel of onvoldoende voegbreedtes, kunnen ook leiden tot schade. Een veelvoorkomend probleem bij herstel is het gebruik van cementmortel in combinatie met oude bakstenen, wat leidt tot verstoring van het vochttransport en eventuele schade bij vorstvorming.

Herstelmethoden

Het herstel van metselwerk, vooral oud metselwerk, vereist een zorgvuldige aanpak. Omdat metselwerk een gevoelig onderdeel van de gevel is, is het belangrijk om de oorspronkelijke technieken en materialen te respecteren. Dit betekent dat het herstel moet worden uitgevoerd met kalkmortel en eventueel geslepen of gecombineerde bakstenen die qua formaat en kleur vergelijkbaar zijn met de originele stenen.

Grote herstelwerken aan monumentale gebouwen vereisen vaak een vergunning op grond van de Monumentenwet (artikel 11). Dit geldt ook voor het reinigen van gevels. Het doel van deze regelgeving is om de historische waarde van het metselwerk te behouden en te voorkomen dat herstelwerken de oorspronkelijke structuur of esthetiek verstoren.

Waarde en betekenis van metselwerk

Architectonische waarde

Metselwerk is meer dan alleen een bouwtechniek; het draagt bij aan de identiteit en historische waarde van gebouwen en steden. Het is een vorm van bouwkundige huid, die zowel functioneel als esthetisch is. Het metselwerk en de voegwerken vormen samen de basis van de gevel, en elke verandering kan de oorspronkelijke architectuur en karakter verstoren.

Oude bakstenen en metselverbanden zijn vaak uniek en weerspiegelen de bouwpraktijk van hun tijd. Het behoud van deze technieken is daarom niet alleen een kwestie van conservatie, maar ook van historische en culturele waarde.

Duurzaamheid en toekomst

Ondanks de huidige trend naar prefab-elementen en spouwconstructies, blijft bakstenen metselwerk een duurzame en betrouwbare techniek. De toepassing van ademende mortels en poreuze bakstenen maakt het geschikt voor passieve energiebeheersing en vochtbeheer. In de toekomst kan metselwerk opnieuw een belangrijke rol spelen in duurzame bouwpraktijken, met name in combinatie met moderne isolatiematerialen en energie-efficiënte constructies.

Conclusie

Bakstenen metselwerk is een essentieel onderdeel van de Nederlandse bouwkundige geschiedenis en culturele erfgood. Van de vroege kistwerken tot het gebruik van kruisverband en geslepen bakstenen, de bouwtechnieken en materialen hebben zich gedurende eeuwen ontwikkeld. Deze evolutie heeft geleid tot een rijke en variërende bouwpraktijk, waarin zowel functie als esthetiek een belangrijke rol speelden.

Het herstel en behoud van oud metselwerk vereist een diepgaande kennis van de oorspronkelijke technieken en materialen. Het gebruik van kalkmortel, het respecteren van de oorspronkelijke steenformaten en het aanhouden van historische verbanden zijn cruciaal voor het behoud van de authenticiteit. Bovendien is het belangrijk om de regelgeving en wetten, zoals de Monumentenwet, te volgen bij grote herstelprojecten.

Bakstenen metselwerk blijft niet alleen een historisch fenomeen, maar ook een techniek met toekomst. In een tijd waarin duurzaamheid en energie-efficiëntie steeds belangrijker worden, kan metselwerk opnieuw een centrale rol spelen in de bouwpraktijk. Door historische technieken te combineren met moderne innovaties, kan bakstenen metselwerk bijdragen aan een duurzamere en energie-efficiëntere bouwsector.

Bronnen

1. Baksteenmetselwerk
2. Metselwerk
3. Metselwerk