Leeijen tegel en metselwerk: groeningen en restauratie in oude kerken

Oude kerken zijn niet alleen religieuze of culturele schatten, maar ook historische gebouwen die vaak jarenlang in gebruik zijn geweest. Het behoud van deze monumenten vraagt om regelmatig onderhoud en restauratie, met name van elementen als tegelwerk, metselwerk, en groeningen. In dit artikel worden de specifieke uitdagingen en maatregelen besproken die in de praktijk worden genomen bij de restauratie van kerken, met nadruk op het herstellen van lekken, het onderhouden van metselwerk, en het verbeteren van de groeningen. De informatie is gebaseerd op recente casussen en projecten van de Stichting Alde Fryske Tsjerken, die verantwoordelijk is voor de bewaking en restauratie van 52 kerken in Friesland.

Inleiding

De Stichting Alde Fryske Tsjerken zorgt voor de bewaring en restauratie van historische kerken in Fryslân. Deze kerken zijn niet alleen architectonische schatten, maar ook gevoelige gebouwen die regelmatig onderhoud nodig hebben. Tijdens restauratieprojecten spelen elementen zoals lekken in het dak, slijtage van metselwerk, en groeningen een centrale rol. De stichting heeft duidelijke onderhoudsplannen voor elk van de kerken, en deze worden uitgevoerd door ervaren bouwbedrijven en experts. In de praktijk blijkt dat het herstellen van lekken, het herstellen van metselwerk en het optimaliseren van groeningen vaak samen gaan met andere renovaties, zoals het herstellen van stucwerk, het verwarmen van interieurs en het verbeteren van de waterafvoer.

Leeijen en lekkages in oude kerken

Een van de voornaamste uitdagingen bij de restauratie van oude kerken is het herstellen van lekkages in het dak. In het geval van de kerk in Westhem bijvoorbeeld, is het dakbeschot grotendeels verrot geraakt en wordt dit gerepliceerd. Oude kerken gebruiken vaak houten dakspanten en loodwerken die met de jaren aan slijtage onderhevig zijn. In de kerk in Sint Jacobiparochie is een deel van het loodwerk vervangen door Sietzema Zink- en Dakwerken, onder opdracht van de stichting. Dit werk is vaak ingewikkeld, omdat het loodwerk onder de koepel gelegen is en het toegankelijk maken van die ruimte extra voorzichtigheid eist.

Ook in andere kerken zijn lekkages aan de orde geweest. In de kerk in Jorwert is bijvoorbeeld het stucwerk binnen aangepakt en is er geschilderd op de muren en het gewelf. Daarnaast is een oude schoorsteenpijp met asbest verwijderd. Een belangrijke reden voor het herstellen van lekkages is de voorkoming van schimmelvorming, loslatend verflaag, en lelijke plekken op de muren. In 2013 is bijvoorbeeld het stucwerk op de muren van een kerk tot een hoogte van bijna 2,5 meter afgebikt en van een nieuwe stuclaag voorzien, wegens schimmelproblemen.

De aanleg van een grindbak rond de kerk is een andere maatregel om lekkages te voorkomen. Omdat veel oude kerken geen goten hebben, kan regenwater niet goed worden afgevoerd, wat tot lekkages en vochtproblemen kan leiden. De grindbak helpt bij het afvoeren van overtollig water en voorkomt zo verdere schade aan het metselwerk en de fundamenten.

Restauratie en vervanging van dakspanten

Het vervangen van dakspanten is een ingewikkelde, maar vaak noodzakelijke maatregel bij de restauratie van oude kerken. In 2015 is bijvoorbeeld een deel van de dakspanten, gordingen en sporen in een kerk vervangen door nieuwe eikendelen. Dit is gedaan om het dak stabiel te houden en te voorkomen dat er verder slijtage optreedt. De keuze voor eikenhout is belangrijk, omdat dit een robuust en duurzaam materiaal is dat goed bestand is tegen de weersinvloeden.

Ook het herstellen van het dakbeschot is een essentiële stap bij het voorkomen van lekkages. In de kerk in Westhem is het dakbeschot grotendeels verrot geraakt en wordt dit gerepliceerd. Het gebruik van originele materialen en technieken is hierbij cruciaal, omdat dit zorgt voor een harmonieuze aanpassing aan de rest van het gebouw en het historische karakter behoudt.

Metselwerk en fundering

Het metselwerk van oude kerken is vaak uiterst zorgvuldig uitgevoerd, maar met de jaren kan er sprake zijn van slijtage, scheuren en instabiliteit. In het geval van een kerk die in 2018 werd getroffen door verzakkingen en scheuren in de voorgevel en zuidgevel, is grondig onderzoek gedaan naar de staat van het gebouw, met name de fundering. De oorzaak van de scheuren bleek inklinking van de grond te zijn, veroorzaakt door een lage grondwaterstand en droogteperiodes.

Om het gebouw te stabiliseren, zijn buispalen in de grond geheien, maar dit leverde aan de westkant van de kerk te veel trillingen op. Daarom is het heiwerk stilgelegd en zijn de palen trillingvrij in de grond gedraaid. Deze aanpak zorgt voor een veiligere fundering zonder extra schade aan het gebouw.

De scheurvorming heeft ook geleid tot schade in het metselwerk, zowel binnen als buiten. Het pleisterwerk is aangepakt, de vloer is beschadigd geraakt en een venster staat bol door de spanning die in de muur is ontstaan. Ook het podium is door de verzakking instabiel geworden. Het herstellen van het metselwerk is dus een essentieel onderdeel van de restauratie.

Herstel van metselwerk

Het herstellen van metselwerk in oude kerken vereist een zorgvuldige aanpak. Het gebruik van originele mortel en het naleven van historische bouwtechnieken zijn essentieel. In de kerk in Westhem bijvoorbeeld, zijn voeg- en metselwerk hersteld door Bouw- & Restauratiebedrijf Sytse Douwe van der Vegt. Dit bedrijf is gespecialiseerd in restauraties van monumenten en heeft ervaring met het herstellen van zowel zichtbaar als schuilgelegen metselwerk.

Het herstellen van metselwerk is niet alleen een technische uitdaging, maar ook een esthetische. Het mortel moet exact hetzelfde zijn als het oorspronkelijke mortel, zowel qua kleur als qua samenstelling. Dit zorgt ervoor dat de herstelde delen niet afsteken tegen het oorspronkelijke metselwerk en het historische karakter van het gebouw behouden blijft.

Groeningen en ventilatie

Groeningen speleuren een belangrijke rol in de ventilatie en de voorkoming van vochtproblemen in oude kerken. In de kerk die in 2013 is hersteld, is het gewelf boven afgedekt met een doek om warmteverlies via het gewelf en het dak te reduceren. Deze maatregel heeft geleid tot een verbetering van de energie-efficiëntie van het gebouw en heeft tegelijkertijd het probleem van vocht en schimmel verminderd.

In andere kerken zijn groeningen ook een onderwerp van renovatie. In de kerk in Jorwert zijn glazen puien in de wand achter het orgel gemonteerd, zodat vanaf de verdieping zicht is op het kerkschip. Deze aanpassing verbetert niet alleen de esthetiek van het gebouw, maar ook de lichtinval en ventilatie. De aanpassing van groeningen is vaak ingewikkeld, omdat het gaat om historische ramen die niet eenvoudig vervangen kunnen worden. De keuze voor glas dat historisch correct is en het zicht behoudt is hierbij cruciaal.

Problemen met groeningen

In sommige kerken zijn groeningen ook schuldig aan lekkages en vochtproblemen. In de kerk in Westhem bijvoorbeeld, is een venster door spanning in de muur bol gaan staan, wat heeft geleid tot het breken van meerdere ramen. Dit is een klassiek probleem bij oude kerken, waarbij het metselwerk en de groeningen niet langer goed aansluiten. Het herstellen van groeningen vereist een zorgvuldige aanpak, waarbij zowel het glas als het kozijn aangepast worden aan de huidige situatie van het gebouw.

In andere kerken zijn glasvezelarmeerde mortel gebruikt om het metselwerk tussen de ramen te versterken. Deze maatregel voorkomt scheuren en helpt bij het behoud van de stabiliteit van de muur. Het gebruik van moderne materialen is hierbij vaak verenigbaar met historische technieken, zolang het eindresultaat harmonieus is en het historische karakter van het gebouw behouden blijft.

Restauratie en het behoud van historische waarde

Restauraties van oude kerken zijn nooit alleen gericht op technische verbeteringen, maar ook op het behoud van de historische waarde van het gebouw. In de kerk van Ginnum bijvoorbeeld, is het gebouw al jaren een atelier voor beeldend kunstenaars. Kunstenaar Mechtild Paauwe heeft voor de 50ste verjaardag van de stichting een tegeltje gemaakt met een afdruk van de sleutel van de kerk en van bladeren. Dit tegeltje is een symbolische herinnering aan het historische karakter van de kerk en de rol die het speelt in de gemeenschap.

In andere kerken zijn restauraties ook gericht op het herstellen van interieurbelangrijke elementen, zoals orgels en schilderwerken. Het orgel in de kerk van Jannum is bijvoorbeeld gerestaureerd, samen met het schilderwerk van alle houten zichtdelen. Deze restauratie is niet alleen een technische uitdaging, maar ook een culturele, omdat het gaat om een historisch object dat een belangrijke rol speelt in de identiteit van de kerk.

Conclusie

Oude kerken vragen om regelmatig onderhoud en restauratie, met name van elementen zoals lekkages, metselwerk en groeningen. De Stichting Alde Fryske Tsjerken zorgt voor de bewaring van deze kerken en werkt samen met ervaren bouwbedrijven en experts om schade te herstellen en het historische karakter van de gebouwen te behouden. Het herstellen van lekken in het dak, het herstellen van metselwerk en het verbeteren van de groeningen zijn essentiële stappen in deze proces. De ervaringen van de stichting laten zien dat het combineren van moderne technieken met historische bouwmethoden essentieel is voor het succes van restauratieprojecten.

Door het behoud van oude kerken, behouden deze gebouwen hun historische waarde en blijven ze een belangrijk deel van de culturele erfgood van Fryslân. De inspanningen van de stichting en haar partners zorgen ervoor dat deze kerken ook in de toekomst bruikbaar en betekenisvol blijven voor de gemeenschap.

Bronnen

1. Alde Fryske Tsjerken Nieuws