Metselwerk Stabiliseren: Uitleg, Technieken en Toepassingen

Published by Redactie on september 1, 2025 | Category metselwerk

Metselwerk is een fundamenteel onderdeel van bouwconstructies, vooral in oudere en historische gebouwen. Alleen al het gewoon ouder worden van een pand kan leiden tot schade aan metselwerk waardoor de structuur zichtbaar verdwijnen en de veerkracht van het metselwerk terugloopt. Daarnaast zijn andere factoren zoals funderingsproblemen, thermische stress, roestend metaal en trillingen in het grondwater verantwoordelijk voor scheuren en onderlinge loskoppelingen in metselwerkconstructies. Het stabiliseren van metselwerk is daarom een cruciale maatregel voor het onderhouden van de veiligheid en duurzaamheid van bouw objecten.

In dit artikel beschrijven we hoe metselwerk kan stabiliseren middels ingrepen en toepassingen, waarbij uitsluitend gebruik wordt gemaakt van technische richtlijnen en ervaringen als afgeleid uit betrouwbare bronnen. We leggen uit wat de hoofdoorzaken van het ontstaan van schade in metselwerk zijn, hoe scheuren en verslechtering van muuronderdelen met het Thor Helical-systeem en andere methodes worden hersteld, en waarom dit vanuit een constructief en esthetisch perspectief belangrijk is. Verder bespreken we de stappen die essentieel zijn bij professioneel herstel, met een nadruk op materialen en gereedschappen voor correcte uitvoering.

Oorzaken van Schade in Metselwerk

Er zijn verschillende redenen waarom metselwerk structuurverlies kan vertonen. Deze beschadiging loopt vaak gelijk door tot problemen met het gehele bouwsel, met gevolgen voor de veiligheid en visuele waan. Op basis van informatie uit de referentiebronnen zijn de volgende oorzaken van schade aan metselwerk:

Verslechterde kozijnen: Kozijnen die door veroudering of incorrect onderhoud hun stabiliteit verliezen, kunnen het gewicht van het bovenliggende metselwerk niet meer optimaal dragen. Dit kan leiden tot scheuren en het loskoppelen van metselmuurstukken.
Funderingsproblematiek: Zettingen en verzakkingen in funderingen leiden vaak tot scheurpatronen in het metselwerk. Ongelijke lastverdelingen zijn de oorzaak van losgaan en scheurend voegwerk.
Trillingen in de grond: Goudwinning, verkeer en omliggende bouwprojecten genereren trillingen die uiteindelijk via het hele gebouw lopen, en metselwerk onder druk zetten.
Aardbevingen en beving: Hoewel aardbevingen in een gebied als Nederland zeldzaam zijn, kunnen bevingen door landbouwactiviteiten of gaswinning tot structurele schade aan metselwerk leiden.
Roestende bevestigingsmiddelen: Roestvorming in ijzeren ankers en lateien dwingt de metselstenen van hun oorspronkelijke positie en kan schaden aan metselwerkconstructies verklaren.
Vorst- en vochtnaling: Vooral in oude en traditionele metselwerkconstructies kan vochtintreding leiden tot verziezen en latei-problematiek.
Zettingen van de metselstenen: Gebeuren waarin metselwerk is gaan werken of niet gelijkmatig opbouwen, kunnen breukkansen veroorzaken.
Externe drukkrachten via wind en extreme omstandigheden: In situaties waar het metselwerk bloot staat aan extreem hoge winddruk, trilling of aardbevingen, kan ondersteuning via lateien of verankeringen cruciaal zijn.

Deze problematiek illustreert hoe gevoelig metselwerk kan zijn voor verstoringen in de ondergrond, veroudering en externe omgevingsfactoren. De combinatie van deze zaken kan leiden tot situaties waarin muuronderdelen loszitten of scheuren vormen. Bij zowel korte- als langetermijnplanningen van hovenbezitters, particulieren en professionele aannemers is het belang van het stabiliseren van metselwerk dus onmisbaar.

Constructieve Herstelmethoden: Het Thor Helical-verankeringssysteem

Het stabiliseren van metselwerk wordt stilaan steeds vaker gedaan via ingrijpen in het voegwerk of het opnieuw bevestigen van onderdelen met behulp van moderne verankeringssystemen. Bij dit stuk verduidelijken we het Thor Helical-verankeringssysteem, een betrouwbare methode die via spiraalvormige ankerstaven structurele verbindingen opnieuw vormt.

Werking van het Thor Helical Systeem

Het Thor Helical systeem gebruikt 12mm-long, spiraalvormige ankerstaven van roestvrij staal (316/A4) om metselwerkconstructies te verbinden en stabiliseren. Deze methodiek is toepasbaar voor zowel kleine herstelprojecten als structurele verbeteren over een langere tijdsperiode, met inbegrip van gevelherstel, schoorsteenstabilisatie en spouwmuurconstructies.

De sterkste eigenschap van dit systeem is dat het geen expansie veroorzaakt en er geen cement- of mortelcompatibiliteitsproblemen optreden. Dit maakt het systeem zeer geschikt voor de toepassing in historische panden, monumentale gebouwen en beschermd bebouwingsgebieden.

Technische Specificaties van 12mm Muurankers

Deze verankeringen worden geleverd in drie standaardlengtes (610 mm, 760 mm en 910 mm) en ontworpen als dubbele verbetering van spouwankers zoals de TH Air-twist renovatie spouwankers. De technische gegevens zijn als volgt:

Materiaal: Roestvrij staal (316) A4
Maximale trekkracht: => 32.0kN
Knik/druk sterkte (over 200mm): => 6.2kN
Precisie afwijking anker: < 0.5%
Toepassing mogelijk met of zonder chemische ankerlijm

Deze data duipt op het hoge kwaliteitsniveau dat nodig is wanneer een constructie herwaardering of stabilisatie ondergaat. De ankerstaven trekken hun kracht vandaan via een verankeringsmethode die geen inbreng van vaste en bindende materialen vereist, en dus minder ingrijpt met de eigenlijke structuur. Dit maakt hen gunstig voor herstelprojecten van zowel korte als lange duur.

Voorbeeld Toepassing in Drie Stappen

De toepassing van het Thor Helical-scheurherstelsysteem vindt plaats in drie stappen:

Inboeten – Het beschadigde of loszittende metselwerk wordt verwijderd en het gebied wordt voorbereid door eventuele beschadigde mortels en mortelresten te verwijderen.
Scheurherstel – De spiraalvormige, roestvrije ankerstaven worden in de metselstenen of voegvorm injecteerd. De structuur wordt hiermee opnieuw gekoppeld en extra druk wordt opgebouwd.
Voegen – Het gerepareerde gebied wordt via mortel of voegwerk afgezet en gecamoufleerd. Hierbij wordt zoveel mogelijk de oorspronkelijke kleur en afwerking gebruikt of overnemen.

Dit resulteert in herstel dat zowel visueel discreet als constructief betaalbaar en doeltreffend is. Gebruik van deze methode in combinatie met restauratiemortel maakt het mogelijk om het metselwerk in zijn oorspronkelijke gestalte terug te brengen.

Toepassing voor Herstel en Stabilisatie

Het Thor Helical-systeem is van toepassing in situaties zoals:

Het koppelen van voor- of achtergevels aan zijgevels of bouwmuren.
Verbeteren van versterking binnen spouw- of enkelschelings constructies.
Oplossing voor metselwerk dat is gaan werken of openzit vanwege verouderde of beschadigde ankercomponenten.

Omdat dit systeem geen gebruik maakt van klassieke mortel of harsen, is het mogelijk om muurherstel uit te voeren in bijna alle weersomstandigheden, inclusief tijdens de winter. De mortelvrije installatie is dan ook een voordeel in tijden van droogte of laag temperatuur waar traditionele herstelmethoden niet effectief zijn.

Eenhedenkoppeling en Correcte Ankerkeuze

Het koppelen van metselwerkonderdelen, zoals gevels, schoorstenen of bouwmuren, is het centraal focuspunt van het stabiliserende proces. Een correcte koppeling wordt bereikt via het aanbrengen van roestvrije muurankers. Anderzijds wordt aangeraden om bij ingewikkelde en grootschalige herstellen het gebruik van geveldragers en lateien in overweging te nemen.

De Rol van Lateien en Geveldragers

Lateien zijn elementen die gebruikt worden om het gewicht van bovenliggende constructies over te dragen, bijvoorbeeld van een dak naar de muur of van structuur naar grond. Ze spelen een essentiële rol bij het ondersteunen van metselwerk wanneer door schade het metselwerk zijn stabiliteit heeft verloren.

Geveldragers daarentegen zijn sterk verdiepte stalen of betonconstructies die het metselwerk ondersteunen van buitenaf. Ze worden gebruikt voor het aanbrengen van extra stabiliteit, waardoor het metselwerk minder belast wordt. Deze technieken zijn een onderdeel van een strategische aanpak die nodig is bij het ondersteunen van metselwerk.

Een onderdeel dat bij het gebruik van lateien en geveldragers veelvuldig terugkomt is het verdelen van lasten en krachten zodat scheuren niet kunnen ontstaan of verdere schade zich niet voordoet. Daartoe wordt vooral rekening gehouden met thermische zettingen en de verharding van mortel tijdens en na installatie.

Geslepen Proces: Van Herstel tot Esthetisch Resultaat

Goedmetselwerk geeft elk gebouw de nodige uitsteekhoek en esthetiek. Het herstellen van metselwerk vereist dus ook in de laatste fase een aandacht voor afwerking en kleur. Aangezien metselwerk vaak decennia oud kan zijn, wordt bij restaurering de bestaande mortel en voegwerkgrootte nauwkeurig geanalyseerd om het herstel met het bestaande ontwerp overeen te laten stemmen.

Kleuraanpassing en Structuurherstel

Mits de mortel niet volledig is weggegoten of verdwenen, kan restauratiemortel worden gebruikt waarmaak het originele voegwerk niet verloren gaat. De meeste herstelbedrijven zoals Voegbedrijf Heldoorn VOF werken nauw samen met metselaars, waardoor het opmaat en slijpen van metselstenen en de mortelaanpassing in kleur én structuur precies volgens historische of architectonische normen worden uitgevoerd.

Na montage van het zgn. "vertand uithakken/slijpen" wordt de nieuwe mortel aangebracht door injectie of handmatig, afhankelijk van de mate van schade. Bij grofafgewerkte schade of voortijdige veroudering kan een bijna onzichtbaar resultaat verkregen worden door het afwerken met een gekleurde mortel en het uitvoeren van extra voegwerk.

Herstel van Grote en Kleine Partieen

In de praktijk worden kleinere dammen zoals los zittende stenen, slechte morteling of voegwerkkwaliteiten gerepareerd via mortel en stenen herstelling. Bij grotere schade en scheuroorzaak via externe krachten, zoals aardbevingen, gaswinning of windbelasting, wordt het gebruik van latei-elementen of verankeringssystemen belangrijk. In die gevallen wordt structureel denken vereist vanuit aannemers of bouwvakmensen.

Voorzichtig Herstel: Professioneel Versus Zelfaangaan

Bij sommige situaties is zelfreparatie nog steeds mogelijk. Echter, bij constructieve schade of wanneer structuurveiligheid in het geding is, spreekt het gebruik van professioneel ondersteunende aanpakken aan. Aanbod van bijvoorbeeld GevelPRO en PohlCon Benelux zegt dat dergelijke bedrijven ervaren zijn in het uitvoeren van gevelherstel via stabilisatie- en verankeringstechnologieën.

Bij zijkleine projecten is het mogelijk om met een goed gereedschapsset:

De beschadigde stenen of mortel voorzichtig te verwijden.
Beschadigde stenen te vervangen.
De voegwerkkleur en mortelmengsel correct aan te brengen.

Deze handelingen vereisen echter niet alleen gereedschap, maar vooral ook kennis van mortelmengsels voor metselwerk. Een incorrect gebruikt mortelmengsel kan de oude metselconstructie ontregelen of vochtproblemen uitlokken.

Een voorbeeld van gereedschap dat hierbij gebruikt kan worden:

Beitels en hamers voor voorzichtig verwijderen van stenen.
Slijpmachines of handgereedschap voor het bereiden van muurovergangen voor morteltoepassing.
Aansluitende mortelpomp of injectie-inrichting voor het aanbrengen van mortel.

Aangezien metselwerk in combinatie met de juiste mortelmengsels en toepassingstechnieken een stevige en durende verbinding creëert, is het belangrijk om de aandacht bij productkenmerken en afwerkingen te houden. De instructies (zoals die gegeven worden in stappen- voorbeelden zoals in bron [2]) bieden een overwegend veilige manier om een herstelpakket correct op te zetten.

Regels en Normen voor Metselwerkondersteuning

In Nederland en de Benelux zijn er een aantal bouwvoorschriften, normen en richtlijnen die van kracht zijn bij het stabiliseren of versterken van metselwerk. Het is van belang om te bepalen of gedeelten van het metselwerk binnen of buiten deze regels vallen.

Een goed begrip van constructieve eisen en veiligheidsnormen is nodig bij het uitvoeren van stappen zoals het verankeren met lateien of het koppelen van metselwerkconstructie-onderdelen. Deze regels zijn onder andere bedoeld om het gedrag van metselwerk in bouwen te begrijpen die onder druk van wind, trilling of thermische effecten staan.

Bij het afwegen van de benodigde ondersteuning moet ook rekening worden gehouden met:

De eigendomscategorie – Gerepeld door de historische waarde of beschermd status ten aanzien van bouwtechnologie.
De herstelmethodieken – Ondersteuning via ankerstaven versus structuurverbetering via externe dragers.

In bijvoorbeeld monumentale objecten, beschermd bebouwingsgebieden of beoogde stadscentra is het verbannen van cement of harsen in de afwerking essentieel, wat het Thor Helical-systeem aantrekkelijk maakt voor dergelijke zaken.

Visuele En Functionele Samhorigheid

Het stabiliseren van metselwerk heeft tot doel zowel het functionele als visuele beeld van het gebouw te herstellen. Bij restauraties of herinrichtingen is dit belangrijk omdat de afwerking:

Het visuele aspect van de gevel of de zijmuur moet ophalen.
Op maat gemaakt moet kunnen worden in kleur, afwerking, of mortelcombinatie van het originele metselwerk.

Dit onderstreept ook dat het herstel niet enkel gericht is op stabilisatie, maar ook moet functioneren als een esthetisch eindproduct dat aan architectonische standaarden voldoet.

Een goed uitgevoerd metselwerkherstel via de Thor-ankers of lateiteitseenheden creëert dus een verholgen reparatie die in de toekomst niet terugvalt naar oorspronkelijke schadeformen of visuele kwaliteiten verliest. Daarbij is het belang van correcte gereedschappengebruik en mortelaanbreingtechnieken van onschatbare waarde.

Evaluatie van De Ingrepen: Wanneer Stabiliseren Effectief Is

Na herstel is het aan te raaden om regelmatig inspecties en evaluaties te houden. Het Thor Helical-systeem biedt bijvoorbeeld een mogelijke vijf jaar technische garantie, terwijl bedrijven zoals GevelPRO garantieen bieden op uitgevoerde werkzaamheden. Deze garanties geven een aanduiding van de betrouwbaarheid van het aanbrengproces en de gebruikte materialen. Wanneer deze garanties van kracht zijn, geeft dat extra garantie in de langerdurige stabiliteit van het metselwerk.

Aannemers en vooral bouwbedrijven die gespecialiseerd zijn in metselwerk, zorgen dat het herstel:

Tijdsbepaald of gestage ondernemingen worden uitgevoerd.
De oorspronkelijke structuur binnen de bouwnormen is hersteld of aangevuld.
Voorkoming van verdere schade aan verwante elementen als latten of vensters.

Het gebruik van zowel lateien- en stabilisatieconstructies vanuit bedrijven als PohlCon Benelux als metselwerk- en voegherstel via bedrijven als Voegbedrijf Heldoorn VOF, bijvoorbeeld, toont aan dat het meestal aanbevolen is om de koppelingen (verankeringen) via gekwalificeerd team te laten uitvoeren.

Stappenplan voor Professioneel Muur- en Gevelherstel

Voor degenen die het metselwerkherstel willen uitvoeren, hetgeen zowel als particulier of gewerkt als aannemer voorafgaat, is een gestrukturd en planmatig aanpak van essentieel belang. Op basis van bron [4] kan een professioneel herstel in de volgende stappen worden aangegeven:

Verwijderen van de beschadigde delen: Gebruik hiervoor gespecialiseerd gereedschap of handgereedschap, zorg dat het proces niet overmatig invloed heeft op de omliggende stenen of structuren.
Schroot en kalkoppervlak voorbereiden: Haal vuil en stof weg, reinig resten van oude mortel zodat het nieuwe mortel of voegspecifieke materialen stevig kunnen binden.
Toepassing van verankeringen: Gebruik bij herstel van losgekoppeld metselwerk de ingegoten verankers zoals deze van Thor Helical. Indien niet directe koppeling mogelijk is, overweeg het gebruik van lateien of ander ondersteunend element.
Aanwerken met mortel of voegelementen: Voeg het metselwerk opnieuw samen met de juiste mortel of via afwerkingen en zorg voor een zo natuurlijke integratie van de nieuwe met oude delen.

Na deze fase moeten controles plaatsvinden om te beoordelen of de herstelde delen:

Structuurveilig zijn verankerd of verbeterd.
Voorzien zijn van een mortelconstructie die visueel en functioneel compatibel is met oude elementen.
Tegen vochtproblemen en zettingen worden bestand.

Kostenoverzicht en Investeringsaspecten

Hoewel geen exacte kosten worden genoteerd in de referentiebronnen, vermelden de beschrijvingen van de ingrepen dat het gebruik van roestvrije ankerstaven, voegspecie en mortelrestauratie zowel kostenefficiënt als duurzaam gebeurt. De combinatie van constructieve stabilisatie met een visueel onbedreven resultaat is een bijzonder element, omdat de herstelingskosten **veel lager blijven bij tijdstippen en methoden die tijdstippassering beoogt.

Aangezien professionele ondersteuning vaak via garanties en projecten kan plaatsvinden (zoals zoals van PohlCon Benelux en GevelPRO), is het voordelig om eerst een vrijblijvende offerte in te vorderen, zodat er een overzicht kan ontstaan van schade, benodigde materialen en herstelmethoden.

Stabilisatie van Grote en Gecompliceerde Gebouwen

In situaties waarin het metselwork is onderhevig aan extreme krachten, zoals zware windbelastingen of direct aansluiten op een fundering met zettingsschade, is professionele expertise noodzakelijk. Bedrijven met ervaring in metselwerkondersteuning, zoals beschreven in bron [5], leveren een volledig ondersteuningssysteem aan waarbij:

De belastingen op metselwerk zorgvuldig worden gemeten.
Extra dragers of latei-evenementen via bepaalde technieken worden geïnstalleerd.
Het gebruik van JORDAHL of andere verankeringssystemen toepasbaar is voor langetermijnstabiliteit.

Deze bedrijven zijn doorgaans projectbazaard, terwijl ze werken met dikwijls grote bouwobjecten met specifieke stijlen en schadepatronen.

Samenwerking als Fundamens voor Duurzaam Herstel

De herstelmethodiek behoort tot de kernactiviteiten van hervormende bedrijven die werken op basis van technologie en kennisoverdracht. Zoals voedselgever HGR Gevel Renovatie en o.a. GevelPRO, zijn er diverse aannemersbedrijven die bij bouwprojecten helpen bij het restauratieproces. Deze samenwerking zorgt ervoor dat schade op meerdere niveaus tegelijk hersteld wordt, zonder het historische karakter van het pand aan te tasten.

Het gebruik van deze methodes is dus een strategische benadering voor het stabiliseren, herstellen en opnieuw koppelen van metselwerk. Zo blijft het gevelwerk of muurstels not only betrouwbaar structuraal, maar ook onderhoudsbehoorend esthetisch.

Beperkingen en Werving voor Herstel

Hoewel de beschikbare informatie niet alle details van herstelprojecten van metselwerk uitbreidt, geven de referenties wel een basis die duidelijk is in de voornaamste methodiek, gereedschappen en stappen. Niet alle specifieke bouwvormen of combinaties van schade zijn daarin doorlopen besproken, wat een bepaalde beperking in de huidige info over metselwerkherstel benadrukt.

Echter, bij de stichting van een professioneel hersteld plan:

Zou het onderzoek naar historische bouwnormen en materialen moeten vullen.
Zou het overleg met bouwenkundige of gevelrenovateurs kunnen versterken.
Bevalt een visuele en functional assessment van het metselwerk.

Dit artikel heeft dus per default niet de ruimte om alle mogelijke bouwvormen of herstelverwachtingen op te sommen. Desalniettemin, helpt het de fundamentele stelling van het Thor Helical- en andere methodes om het metselwerk te stabiliseren uit te leggen op een duidelijke manier.

Wat Doet Men Zelf Wanneer Geen Ankerkeuze Uitgemaakt Kan Worden?

Wanneer het stabiliseren van metselwerk geen specifieke oorzaak kent of wanneer de oorzaak onbekend is, zijn alternatieve en tijdelijke methoden mogelijk. In de praktijk is het nodig dat bijvoorbeeld:

De schade kan worden getraceerd naar de exacte locatie van oorsprongsproblematiek.
Structuurondersteuning via gipsen, herstellen van voegwerk of morteldrukproeven plaatsvinden.

Hier komen meestal bouwingenieurs als belangrijkste onderdeel bij het kader van afval herstel in gebouwen. Vanuit professioneel standpunt wordt meestal geadviseerd om geen onbekende technische ingrepen te doen als de fundering of herkomst van de schade niet duidelijk is.

Wanneer deze benadering moeilijk is, kun je eventueel beginnen met een zorgvuldige keuze van mortel en het herstel via gereedsmappen zoals spouwankers of lateiherstel, mits deze op de juiste manier worden aangewend.

Ondersteuningswetenschap: Uw Rol en Verantwoordelijkheden

Het stabiliseren van metselwerk staat in het teken van zowel technische als wetenschappelijke toepassing. De koppeling van metselonderdelen via spiraalvormige ankers is bijvoorbeeld gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek over strenthing, drukkrachten en bindend vermogen van roestvrije staven.

Aanvankelijke analyses van schadegevallen zoals in de bronnen is gebaseerd op:

Visuele inspecties.
Indirecte schouw van schadepatronen.
Bezet door een "kijkoperatie" in het geval van schade die zich via voegafstanden of scheurenmidden niet volledig laat beoordelen.

Daarmee is op te nemen dat het herstel van metselwerk bij beter begrijpen niet alleen technische aanpassing betreft, maar ook een fundamentele wetenschappelijke inschatting van het bouwprobleem en de toekomst van de constructie kan breiden.

Herstelmaatregelen en Bouwenvironment

Het opniew stabiliseren van metselwerk maakt deel uit van een groter ondersteunend bouwproces dat erop is gericht om zowel schade te verminderen als het gebouw in staat te houden om weerstand te bieden tegen toekomstige zettingen, veroudering of omgevingsinvloeden.

Nogmaals, een juist herstelproces houdt tevens rekening met:

Voorkomens van toekomstige schade via betere afvoer- en waterafleiding.
Uitgangspunten om vochtproblemen tegen te werken.
Beschermende methodes die bouwenvironmentaspecten zoals windkrachten of thermische verschillen bepalen.

Vanuit dat perspectief is herstel van metselwerk een component van langdurige bouwduurzaamheid. Het is niet enkel een maatregel om schade tegen te gaan, maar ook om een toekomstbestand constructie te creëren.

Conclusie

Het stabiliseren van metselwerk behoort tot de kern van ieder buitentotaalherstelproject, of het nu gaat om een recreatiegebouw, een particuliere woning of een historicum in een beschermd bebouwd gebied. Door moderne en bewezen herstelmethodes zoals het gebruiken van spiraalvormige ankers van het Thor Helical-systeem kan metselwerk constructief en visueel worden hersteld.

Deze methodes dragen bij aan het herstellen van verbindingen tussen loshangend metselwerk, het opvangen van schade via funderingszettingen of trillingskrachten, en het gebruik van specifieke mortels of andere bindingstechnieken. Door correcte plannig en professionele uitvoering kan schade worden beperkt en structuurveiligheid worden gegarandeerd.

Ook is het mogelijk, waar nodig en aangewezen, om gebruik te maken van geveldragers, lateien en andere technische ondersteuningselementen, om de belasting van metselwerk over te brengen of te verdelen. Dit is vooral aan te raden bij zware of gecompliceerde situaties.

Tenslotte ziet men steeds meer aan hoe de combinatie van visueel herstel en krachtige ondersteuningstechnieken het metselwerk aanzienlijk beter kan worden aangepast aan zowel huidige als toekomstige bouwnormen. De nadruk ligt hierop op constructieve toekomstbestandheid en een ruime aandacht voor het esthetische aandeel van metselwerk in de bebouwing.