Het kiezen en aanmaken van het juiste mortelmengsel voor metselwerk

Published by Redactie on september 1, 2025 | Category metselwerk

Wanneer het gaat om metselwerk, is het kiezen en aanmaken van het juiste mortelmengsel van doorslaggevend belang voor de duurzaamheid, esthetiek en prestaties van de einduitkomst. In de huidige bouwpraktijk speelt kalkmortel nog steeds een centrale rol, terwijl leemgebonden mortels bij specifieke toepassingen hun eigen verdienste bewijzen. Om deze reden is het verstandig om de samenstelling en het gebruik van mortels nauwgewricht te bestuderen zodat de opbouw van gebouwen zowel technisch correct als ecologisch en duurzaam is.

Zowel binnen- als buitenmetselwerk vraagt om een mortel die niet alleen genoeg hechtsterkte biedt, maar ook in staat is om schade tegen te gaan die zich kan voordoen door weersinvloeden, mechanische belastingen of een schommeling in vochtoverlast. In de publicaties en vakartikelen van betrouwbaarere instanties, zoals Cultureelerfgoed en Keim, worden handvatten gegeven om kennis te maken met deze diversiteit aan mortels en de technische voorwaarden waaraan ze moeten voldoen.

Wat is mortel en waarom is de samenstelling belangrijk?

Een mortel is een mengsel van bindmiddel en toeslagstof, vaak aangevuld met vloeistof voor de juiste verwerkbare consistentie. Bij metselwerk is de mortel de binding tussen steenachtige materialen zoals baksteen, baksteenblokken of leemstenen. De correcte aansluiting met bestaande ondergronden en de juiste hydratische, luchtgevelde of gevelafwerkingseigenschappen van de mortel bepalen de efficiëntie en levensduur van het bouwwerk.

De samenstelling van een mortel wordt bepalend beïnvloed door de situatie waarin deze wordt gebruikt. Bij metselwerk dat continu contact met water heeft of moet waterdicht zijn — zoals trasraam, funderingen of kademuren — is een hydraulische mortel essentieel. Voor metselwerk dat afwisselend droog en vochtig is, onder belasting kan staan of blootstaat aan harde regenbelasting (zoals sommige buitengevels), kan een (licht) hydraulische mortel worden gekozen. Wanneer het metselwerk meestal droog blijft, zoals bij binnenmuurwerk en gewelven, is luchtkalk een geschikte keuze.

De keuze van een mortel mag nooit losgeslagen worden van de omstandigheden waarin de mortel wordt gebruikt. Zoals cultureelerfgoed.org zegt, is een correcte evaluatie van de voorwaarden de sleutel tot het juiste mortelgebruik. Onjuiste koppeling tussen ondergrond en mortelkan vormgeving kunnen schade verhuren of bijdragen tot snelle degeneratie. Hierom is het noodzakelijk om duidelijk te kiezen welke mengverhouding en ingrediënten van toepassing zijn.

Soorten mortels: hydraulisch versus luchtkalkgebonden

Er zijn twee hoofdtypes mortel op basis van het bindmiddel: hydraulische mortels en luchtkalkgebonden mortels.

Een hydraulische mortel kan harden in aanwezigheid van water. Hydraulische kalkmortel omvat meestal kalk met een toevoeging van tras of een combinatie van kalk en cement (zogenaamde bastaardmortels). Deze mortel is geschikt voor gebruik onder water en in de regen, bijvoorbeeld in funderingen of buitenmuren. Ze biedt bovendien betere mechanische sterkte en hechting in vergelijking met niet-hydraulische mortels.

Een luchtkalkgebonden mortel, ook wel “dunne kalkpleister” genoemd, reageert met koolzuur uit de lucht en verharden daardoor in droge omstandigheden. Deze mortel is in de regel gekozen voor opgaand metselwerk dat droog blijft en weinig mechanische spanning ondergaat. Typisch voor binnenmuren, opgevulde vakwerkconstructies en interieurbuitenstenen toepassingen.

Elke toepassing vereist dus een specifieke mortelcombinatie die compatibel is met het lopende bouwmateriaal en het klimaat aanwezig in het bouwwerk. Dit is niet alleen belangrijk vanuit functioneel oogpunt, maar ook vanwege het verloop van chemische processen en het vermijden van onverenigbaarheid tussen oud en nieuw bouwmateriaal, bijvoorbeeld bij conservatie of restauratieprojecten.

Inzichten in het gebruik van kalkmortel

Kalkmortels worden al eeuwenlang gebruikt in bouwprojecten, zowel bij herstel- als nieuwbouwactiviteiten. Vanwege hun oude geschiedenis en bewezen compatibiliteit met traditionele bouwmethoden en stenen, blijft kalkmortel een populair en betrouwbare keuze als bindmiddel in metselwerk. Kalk is een natuurlijk materiaal dat zowel hardingsreacties bevordert als porositeit en zoutenvermoer helpt zorgen, wat de duurzaamheid en geschiedenisbetwetendheid van een bouwwerk kan versterken.

De techniek van het kaleien — een bijzonder vorm van metselverf — is een techniek die steeds vaker in opkomst komt. Hierbij wordt een kaleimortel aangebracht met een blokkwast op gevels, buiten- of binnenmuren. Populair is dit bij bakstenen muren, aangezien het het texturele karakter van het bouwmateriaal behoudt of licht accentueert. Kaleimortel biedt daarnaast een klassieke, matte afwerking en bescherming tegen regen en zon.

Toegewijd klussen kan de techniek relatief snel onder de knie krijgen, maar de correcte voorbereiding van ondergrond en mortelmengsel is essentieel. De ondergrond moet draagkrachtig, schoon en stofvrij zijn. Bij bestaande oppervlakken geldt het advies om eerst een hechtproef uit te voeren. Bij zuigende ondergronden kan licht bevochtigen noodzakelijk zijn. Nieuw metselwerk moet zijn volledig verhard, wat vaak betekent dat het minstens vier weken ouder moet zijn voor de toepassing van kalei.

Leemgebonden mortels: toepassingen en samenstelling

Leem is een bindmiddel dat vaak gebruikt wordt in moderne en ecologische bouwprojecten. Toepassing van leemgebonden mortels is zinvol in lichtleemsteen of andere op leem gebaseerde bouwstof. Een leemstenenmetselverf wordt gemaakt met een combinatie van zand (0-2 mm korrelmaten), leem, houtgranulaat, natuurbouwleem, en een aantal technische korrelmaten conform de Europese norm.

Voor lichtleemsteen en metselstenen in gebruiksklasse I en II is een leemgebonden mortel een geschikte keuze. Bemerkingswaard is dat leemgebaseerde mortels niet gezien mogen worden als basis voor leempleisters. Dit duidt op een specifieke toepassingsgrens. CLAYTEC leemgebonden mortels worden vooraf gemengd en leverbaar in 25 kg zakken.

De korrelverhouding in leemgebonden mortels is bepaald door wenselijk aanpassing in vochtaanvoer en sterkte. In de meeste gevallen wordt als basis gebruikt:

Een volumedeel leem,
Een deel tras en
Vijf delen zand.

Het volume van de hulpstoffen zoals houtgranulaat mag echter niet overschrijden. Dit kan verder worden gevat in volgende bepaling: het volume tras mag nooit groter zijn dan het volume leem en het zandvolume mag drie keer het volume leem plus tras overschrijden. Met andere woorden: een leemmortel in gebruik voor metselwerk moet veel grof zand bevatten, terwijl het bindmiddel — leem en eventueel andere additives — in mindere mate kan worden gebruikt.

Leemgebonden mortels voorkomen mechanische spanningen en bieden beter weerstand tegen samentrekkingskieren. In combinatie met poroelsteem- en lichtleemsteenproducten zoals die worden aangeboden door CLAYTEC, is leem mortel het ideale middel voor opvulling en metseling van vakwerkconstructies of gipsconstructies.

Voordelen en nadelen van voorgemengde mortels

Voorgemengde mortels — ook wel alleen metselspecie genoemd in de context — bieden de voordelen van consistentie, eenvoud en direct beschikbaarheid. Ze zijn ideaal in projecten waar ruimtige voorraden nodig zijn, of als onervaren bemanninng of klussen sneller en betrouwbaarder willen werken. De moderne bouwsector heeft met name sinds het begin van de 21e eeuw veel gebruikgemaakt van deze standaardproducten in zowel grootschalige als kleinere werken.

Er zijn echter ook nadelen. Het snelste oordeel over de toepassing leidt soms tot het gebruik van een product dat niet optimaal is afgestemd op de situatie. Ook is de aanschafprijs aanzienlijk hoger dan bij zelfaangemaakte mengsels. Ondanks deze nadelen kunnen voorgemengde mortels zoals leemgebonden mortels die specifiek worden geformuleerd, voordelig worden ingezet bij conservatiewerken op monumentale gebouwen.

Aanmaken van mortel: hoe werkt dat precies?

Het aanmaken van kalk- of leemgebonden mortels is een kunst en vereist rekening te houden met diverse factoren. Voor kalkpleistermengsels, zoals die worden gebruikt bij kaleien, geldt dat de waterhoeveelheid sleutelfactor is in de juiste consistente. Met tweederde van de aanmaakwaterhoeveelheid in een kuip (bijvoorbeeld per zak 4,3 tot 5 liter) kan in beginsel de mortel worden gemengd, waarbij het pigment zorgvuldig kan worden toegevoegd. Een te dik aangemaakte mortel kan leiden tot een te dikke laag die onderhevig is aan samentrekking en scheurt. Een te ijl mengsel is daarentegen mogelijk niet sterk genoeg in zijn binding.

In de keuringen die worden gegeven door Keim, worden de stappen van het aangroeven van mortel bij kaleien gedetailleerd beschreven. Hierbij is het belangrijk om:

De ondergrond goed voor te bereiden (schoonmaken, eventueel bevochtigen en vier weken laten drogen).
De mortel van de juiste consistentie aan te maken.
Het juiste pigment toe te voegen voor de gewenste kleurafwerking.
De mortel met een blokkwast aan te brengen zoals gedaan wordt bij stucwerk.

De mortelmengsels worden handmatig of met machine gemengd, waarbij zorgvuldigheid in de hygiëna, samenstelling en temperatuur essentieel is voor een optimaal verharden.

Kies het juiste morteltype voor de juiste situatie

Het kiezen voor een specifieke mortelsamenstelling is een stap die niet mag worden genomen op hoge poten. De toepassing van kalk- of leemgebonden mortels dient zorgvuldig worden overwogen op basis van:

Hydratische aanwezigheid door de locatie (onder water of bij regenbelasting)?
Is het metselwerk binnen of buiten gelegen?
Welke materialen zijn in gebruik (steen, leemsteen, gips of andere elementen)?
Welk niveau van mechanische spanningen is te bepalen?

Bij binnenmetselwerk, bijvoorbeeld, is luchtkalk een goede keuze als het werk niet direct blootstaat aan vocht. Bij buitenmetselwerk of ruwbouw is echter een mortel dat verandert in regenafweer en licht vochtbestendigheid gewenst. Voor leemstenen, zoals die worden gebruikt in CLAYTEC-methoden, is een leemgebonden mortel vereist. Deze moet overeenkomen met de samenstelling en eigenschappen van de gebruikte leemproducten.

In conservatie- of monumentenprojecten is het gebruik van kalkmortels het standaardkader. Hierbij valt op dat veel oude muren zijn gemetseld met kalkgebonden mortels of gezaagde grijzen gipsstenen. Het toepassen van moderne, cementgebonden mortels kan soms schade veroorzaken in bestaande bouwconstructies. Dit onderstreept nogmaals de betekenis van compatibiliteit en aansluiting in de aantoonlijke bouwpraktijk.

Technische eigenschappen van mortel

De technische eigenschappen van mortels zijn in eerste instantie het gevolg van het aantallen bindmiddel en toeslagstof. Op basis van de informatie uit de bronnen kan aan gewend worden dat:

Een kalk- of leemgebonden mortel een poriöze structuur heeft, wat toelaat tot vochtregulatie.
Er is een verschillende hardingsreactie afhankelijk van het type bindmiddel.
De strengte en vochtweerstand zijn afhankelijk van de aanwezigheid van additives zoals tras (puzzolaan) of andere hydratische bestanddelen.
Zand is al jarenlang het basisbestanddeel — meestal in de verhouding vijf delen zand op één deel kalk of leem.

Bij metselwerk dat blootstaat aan stijl- of mechanische belasting — zoals bij buitenwanden — is het voegvolume en de morteldikte belangrijf. Een mortel die te dik is aangebracht kan samenstretten, scheuren of zelfs afvallen onder belasting. Aan de andere kant bepaalt de afwezigheid van geschikte voegen een vorm van materiële sluiting die onbruikbaar kan worden.

Om dit te verhinderen is het belangrijk aandacht te besteden aan:

Juiste mortelverhouding (bindmiddel:voeg).
Correcte afwerkingstechniek na opbouw.
Op het juiste moment beetje vocht toevoegen of aanpassen voor een optimale harding.
Voegdiepte en -breedte af te stemmen op de muurvoorbereiding of de stenen.

Werktuigen en technieken voor het aanbrengen van mortelmortel

Het correcte resultaat van mortelmortel, dat nodig is bij kaleien, verhankert niet alleen van de samenstelling en de verhoudingen, maar ook van de werktuigen. De stookwasi, blokkwast, is een essentieel werktuig dat gebruikt wordt voor kaleien, omdat het de plestechte afwerking van een kalkverf of kalkpleisterlaag toelaat. Een andere methode, zoals bij klassiek metselwerk, vraagt om het gebruik van een doorn, een vlak en een metselbak.

Een mortel werkt correct en aantrekkelijk af als:

De werktemperatuur tussen 5°C en 30°C ligt.
De ondergrond is volledig droog en gereinigd.
Het mortelmengsel is geen te dikke vloeistof.
De afwerktijd voldoet aan de norm (meestal uren na toepassing).

De combinatie van handmatige techniek en machinegemengde mortels wordt in hedendaagse metselprojecten steeds verder ontwikkeld. Niet alleen wordt dit aanzet gegeven in kwaliteitsprojecten, maar ook in particuliere verbouwingen en ruwbouwprojecten.

Verwerkbare mortel en de invloed van ondergrond

Naast de samenstelling speelt de aard van de ondergrond een cruciale rol in het correcte verharding en aanbrengen van mortel op metselstenen. In het artikel van Bouwgezonde Grond en Gebouwen (BGG) wordt benadrukt dat de ondergrond of bestaande metselstenen moet worden getest op draagkracht en zuigvermogen. De toepassing van een niet-compatibele mortel op een oude kalkmetselsteen kan schade tot gevolg hebben, zoals voeglossing, bladdering of afbladderend morteloppervlak.

Een correcte hechttest is dus belangrijker dan welke mortelverhoud ingebruik is genomen. In de praktijk wordt hiervoor met een proefdeel of klein onderdeel gewerkt dat goed te herstellen is.

Bij oud, traditioneel metselwerk moet bovendien worden uitgegaan van een materiële compatibiliteit. Dus: de nieuwe mortel mag weerbarstigere zoutvergift niet veroorzaken, mag niet te snel samentrekken of niet te sterk binden zodat deze stijfheid van de oude stenen niet schendt.

Leem- versus kalkgebonden mortels in praktijk

Tal van professionele en particulieren klussen kiezen steeds vaker voor leemgebonden mortels voor metselwerk waarbij het klimaat licht droog is en waar weersbestendigheid een secundair aspect is. De mengproportie van leemstenenmortels is dikwijls gebaseerd op de aard van de steenachtige elementen in het metselwerk. CLAYTEC bijvoorbeeld presenteert een productie lijn van leemstenen en -metselspecie die veel aangepast is op interieurbouw.

Luchtkalk- of leemgebonden mortels zijn ideaal wanneer het verwerken moet worden in een draadloos sfeer. Ze reageren met koolstofdioxide in de lucht en harden via een luchthardingsproces. Hierdoor zijn ze vaak zacht genoeg om lichte zoutverloop te tolereren in stenenmuurwerk, waardoor schade voorkomen kan worden.

Naast de chemische voordelen van leem en kalk is ook de eco-friendly en biologische aard daarvan een sterke concurrentievoorsprong. Leem en kalk zijn biologische materialen die met de tijd loslaten of zich aangepast kunnen. Dit helpt bij afwerking, zoutverloopafleiding en vochtregulerende functie door de muur zelf, duidelijk beter dan bij een cementmortel.

Kort samengevat: mortel aanmaken en gebruiken in metselen

Metselen is geen ongecompliceerde klus, maar houdt een diep inzicht in het kiezen en werken met mortelsamenstelling in. Deze aanmaken is dus een betrouwbare en technische stap die moet worden afgehandeld met exactheid en met voldoende kennis van de fysieke en chemische eigenschappen.

Leem en bijbehorende mortels worden steeds vaker gebruikt als bindmiddel in natuurlijke en ecologische opbouw. De toepassingsgebieden zijn hierbij beperkend op droge luchtcontacten en ruwbouwprojecten. Bij gevels of in de regel zorgen leemgebonden mortels voor snelle afwerking en goede toepassing in combinatie met zachte of poreuze stenen.

De techniek van kaleien, zoals beschreven door Keim, kan een alternatief zijn bij het opnieuw schilderen van metselstenenmuren. Hier wordt gebruikgemaakt van kalkpleisters of dergelijke mortels die als afwerking op zwaar steenwerk worden geïmprimeerd. Het resultaat is altijd een mate gevellook met een natuurlijke en klassieke afwerking, iets wat een steeds groeierend deel van de wijk wil zien. Een klasseke mortel die zowel het uiterlijk als de structuur behoudt is dus slechts bereikbaar met een kalk of leemgebaseerde technique.

De rol van hulpstoffen in mortels

Toen de moderne bouwprojecten alleen ontketende mortelgebruik begonnen, werden mortels zelden afgestemd op de specifieke chemische reacties die ze ondernamen. De toepassing van hulpstoffen is nu aanwezig om het proces sneller, flexibeler en stabieler te maken.

Hulpstoffen in mortels zijn onder andere:

Luchtbelvormend middelen (voornamelijk in cement of kalkgebonden mortels).
Watersnijders om de verwerkingstraining te verbeteren.
Additieven voor vochthandhaafbaarheid, zoals in leemgebonden mortels.
Puzzolane zoals tras, die de sterkte in verhardingsprocessen verhoogt en de betrouwbaarheid van de mortel stabiliseert.

De mate van gebruik van deze additives is afhankelijk van de toepassingssituatie. Tegelijk is het belangrijk om de concentratie van de additive beperkt te houden tot het niveau op dat de fysiek-kemische eigenschappen van de mortar worden bewaard.

Aandachtspunten bij metselwerk en morteltoepassing

Zowel professionals als klussen moeten aandacht besteden aan de opbouw- en morteltoepassingssituatie. In de echte wereld van praktische bouw wordt aangeduid dat het goed functionerende mortel ondergrond geen schade toelaat, maar ook het esthetiek behoudt. Vanwege dit alles is een uitstekende planning en veldbeoordeling een vereiste.

Voor metselwerk dat bijvoorbeeld buiten ligt, zijn de weersinvloeden een cruciale factor:

Regenbelasting: dient afgewikkeld met hydraulische mortels.
Regelmatige vochtverplaatsing: kan door een luchtkalkmortel worden opgelost.
Mechanisch belasting: vereist betere hechting en grotere sterktheid.

Daarnaast kunnen esthetische aspecten geen overwicht hebben op functionele vereisten. Zo ziet kaleien er klassiek uit, maar het bevat zeker meer techniek dan een geweest stuk schildervrij. De afwerking is het resultaat van een morteltechniek die niet alleen visueel moet zijn, maar ook moet worden afgewikkeld volgens de juiste technische procedures.

Duurzaamheid en milieuwenselijkheid in mortelgebruik

Sinds de jaren '90 is de bouwsector sterk veranderd in de richting van milieuwenselijkheid en ecologische aanbevelingen. Zowel lichtleemsteen als luchtkalk hebben hier een grotere rol in, aangezien deze lokaal gevoel overbrengen en aardevriendelijker zijn in hun hardingsreacties.

De mortelproducten van CLAYTEC bijvoorbeeld bieden duurzame productiepaden en zijn goed afgestemd op het milieu. Aan de andere kant, de traditionele cementgebonden mortels blijven nog steeds een optie voor projects buiten de stenenruet, iets wat nooit opgegeven mag worden zonder een overwegend bijkantoor over milieuimpact en bouwbelang.

De duurzaamheid van mortels speelt een rol in hoe snel deze kunnen worden gerecycleerd of hoeveel CO2-uitstootten bij de verwerker te verantwoorden zijn. In combinatie met leem- en kalkmorteltechnologie is het resultaat altijd beter in dit opzicht.

Conclusie

Het aangroeven en toepassen van mortel is een essentieel proces bij het metselen van steenachtige materialen. Het correct kiezen tussen kalk- of leemgebonden mortels hangt van meerdere factoren af, voornamelijk:

De locatie van het metselwerk (binnen of buiten).
De vochtcondities en hardingsprocessen (hydraulisch of luchtgevelde).
De gebruikelijke toepassingssituatie (oude mortel in bestaande metselstenen of nieuwe bouw).
De ecologische doelstellingen en milieuimpact.

In de praktijk is het belangrijk dat mortels worden toepasste volgens de juiste technieken, zoals beschreven in werktechnieken zoals kaleien, waarbij de mortel dikker moet zijn dan verf, dus zorgvuldig verwerkt moet worden.

Kwaliteit, aansluiting met natuurlijke of bestaande materialen en materiële overeenstemming zijn sleuteltermen bij mortelverwerking. Eén enkele kleursamenvaller, correcte afwerking te maken met een blokkwast, of het aanbrengen van mortel zorgvuldig op een bakstenenmuur — dit zijn voorbeelden van hoe mortel als middel en als esthetische aanwending kan worden ingeschakeld in bouwprojecten.

Daarmee blijf je de schade aan bestaande metselwerk zoveel mogelijk vermijden, en draag je bij aan de duurzaamheid en de behouden van de culturele geschiedenis in metselsteenbouw in Nederland.

Bronnen

mengsel