Metselwerk in Nederland: Technieken, Materialen en Historische Ontwikkelingen

Published by Redactie on september 3, 2025 | Category metselwerk

Inleiding

Metselwerk is een fundamentele bouwtechniek in Nederland, met een rijke geschiedenis die teruggaat tot de Romeinse tijd. Vandaag de dag is baksteen metselwerk nog steeds het meest gebruikte gevelmateriaal, hoewel er ook andere materialen zoals natuursteen, kunststeen, betonsteen en kalkzandsteen worden toegepast. Dit artikel biedt een overzicht van de verschillende aspecten van metselwerk in Nederland, van historische technieken en materialen tot moderne ontwikkelingen en aandachtspunten bij renovatie. De informatie is gebaseerd op beschikbare documentatie over metselwerk, baksteenproductie en bouwgeschiedenis.

De Geschiedenis van Metselwerk in Nederland

De geschiedenis van metselwerk in Nederland is nauw verbonden met de beschikbaarheid van materialen en de ontwikkeling van bouwtechnieken. Hoewel de Romeinen al gebruik maakten van baksteen en natuursteen, raakte de baksteenproductie in Nederland na de val van het Romeinse Rijk in de vergetelheid. Pas in de 12e eeuw werd er weer baksteen gebakken in Nederland. In de Middeleeuwen werd aanvankelijk vooral natuursteen, zoals tufsteen uit de Eifel, gebruikt voor de bouw van kerken. Later werd baksteen steeds populairder, mede door de ontwikkeling van veldovens waarin bakstenen werden gebakken en gesorteerd op kleur en hardheid.

In de 17e eeuw werkten bouwmeesters zoals Hendrick de Keyser en Jacob van Campen met oranjerode of hoogrode Leidse steen in kruisverband, met een lagenmaat van circa 22 lagen per meter hoogte. Architect Philips Vingboons gebruikte paarsgrauwe ‘drieling Vechtsteen’ van 18 x 9 x 4 cm, eveneens in een lagenmaat van 22 lagen per meter hoogte. Het stadsbestuur van Amsterdam keurde de binnenkomende bakstenen op hardheid en formaat, en in 1662 werd Jan Willemsen Brederode aangesteld als stadsmetselaar om deze controle uit te voeren.

Materialen voor Metselwerk

Metselwerk kan worden uitgevoerd met verschillende materialen, elk met zijn eigen eigenschappen en toepassingen. De meest voorkomende materialen zijn:

Baksteen: Het meest gebruikte materiaal voor metselwerk in Nederland, zowel voor gevels als voor binnenmuren.
Natuursteen: Wordt meestal alleen toegepast op plaatsen waar dat technisch wenselijk is of voor sierornamenten vanwege de hogere prijs.
Kunststeen, betonsteen en kalkzandsteen: Worden soms gebruikt voor gevelmetselwerk, maar vaker voor binnenwanden.

De keuze van het materiaal is afhankelijk van verschillende factoren, zoals de gewenste esthetiek, de technische eisen en het budget.

Metselverbanden

De manier waarop de stenen gestapeld worden, wordt het metselverband genoemd. Verschillende metselverbanden hebben verschillende esthetische en structurele eigenschappen. De documentatie vermeldt kruisverband als een veelgebruikte techniek in de 17e eeuw. De lagenmaat, het aantal stenen per meter hoogte, varieert afhankelijk van het steenformaat. Zo werd in de 17e eeuw gewerkt met lagenmaten van 20 tot 22 lagen per meter hoogte.

Schoonmetselwerk versus Vuilwerk

Er wordt onderscheid gemaakt tussen schoonmetselwerk en vuilwerk. Schoonmetselwerk, dat in het zicht is, moet recht gemetseld zijn met rechte lintvoegen en bestaan uit schone en goede kwaliteit metselstenen. Dit type metselwerk wordt ook wel gevelmetselwerk genoemd en vormt de buitenkant van veel gebouwen. Vuilwerk, dat niet in het zicht blijft, mag wat minder recht gemetseld worden, omdat het wordt afgewerkt met een laag pleister of ander materiaal.

Mortels en hun Evolutie

De mortel die gebruikt wordt om de stenen aan elkaar te maken, is cruciaal voor de duurzaamheid en de eigenschappen van het metselwerk. In het verleden werd er gemetseld met kalkmortels, soms met toevoeging van leem. Vanaf de tweede helft van de 19e eeuw werd portlandcement toegepast in Nederland. Kalk is flexibeler dan portlandcement, waardoor een kalkvoeg altijd zachter is dan of even zacht als de omringende baksteen. Dit is een waardevolle eigenschap voor buitenmuren, omdat het vochttransport bevordert. Vocht wordt via de voegen afgevoerd, van binnen naar buiten (woonvocht) en van buiten naar buiten (regen).

Moderne Ontwikkelingen in Metselwerk

De laatste jaren zijn er verschillende ontwikkelingen in het metselwerk, gericht op duurzaamheid en innovatie. Zo heeft Remix Droge Mortel BV categorie 1 milieuverklaringen verkregen voor hun cementarme mortels, wat een primeur is in Nederland. Natuurinclusief metselwerk, waarbij ecologische elementen zoals vleermuiskasten en bijenstenen worden geïntegreerd, wint aan populariteit. Ook wordt er geëxperimenteerd met dunne gemetselde gevels en stootvoegloos gevelmetselwerk, wat een strakke en eigentijdse uitstraling geeft.

Beoordeling van Gevelmetselwerk

De beoordeling van gevelmetselwerk is essentieel bij de oplevering en het onderhoud van gebouwen. Problemen die vaak voorkomen zijn witte uitslag en kwaliteitsgebreken. Een grondige inspectie is noodzakelijk om eventuele problemen tijdig te identificeren en te verhelpen.

Duurzaamheid en Circulariteit

Duurzaamheid en circulariteit van de baksteengevel zijn actuele onderwerpen. Er wordt gezocht naar manieren om de milieu-impact van metselwerk te verminderen en om materialen te hergebruiken. Dit komt onder andere tot uiting in de ontwikkeling van cementarme mortels en het gebruik van gerecyclede bakstenen.

Wkb-checklist Metselwerk

MADE heeft een Wkb-checklist Metselwerk gelanceerd om de bouwkwaliteit te verbeteren en eenvoudiger te voldoen aan de eisen van de Wet kwaliteit bouw. Deze checklist is een hulpmiddel voor bouwprofessionals om de kwaliteit van het metselwerk te waarborgen.

Baksteen & Bonding Brick MasterClass

De Koninklijke Nederlandse Bouwkeramiek (KNB) organiseert regelmatig de MasterClass ‘Baksteen & Bonding Brick’, die specifiek gericht is op architecten en kennis biedt over de mogelijkheden van baksteen in de architectuur.

Conclusie

Metselwerk is een veelzijdige en duurzame bouwtechniek met een lange traditie in Nederland. Van de historische technieken met kalkmortels tot de moderne ontwikkelingen met cementarme mortels en natuurinclusief metselwerk, de mogelijkheden zijn divers. Een goede kennis van de verschillende materialen, metselverbanden en technieken is essentieel voor het realiseren van kwalitatief hoogwaardig en duurzaam metselwerk. Het is belangrijk om bij renovaties rekening te houden met de historische context en de eigenschappen van de gebruikte materialen, om de authenticiteit en de duurzaamheid van het gebouw te waarborgen.

Bronnen

nederland