Metselwerk door de Eeuwen Heen: Technieken, Materialen en Toepassingen

Published by Redactie on september 3, 2025 | Category metselwerk

Inleiding

Metselwerk is een fundamentele bouwtechniek met een rijke geschiedenis, die teruggaat tot de Romeinse tijd. Van baksteen tot natuursteen, de materialen en methoden zijn door de eeuwen heen geëvolueerd. Dit artikel biedt een overzicht van metselwerk, gebaseerd op historische ontwikkelingen, materiaaleigenschappen, moderne toepassingen en bevestigingstechnieken, met een focus op de verschillen tussen oud en nieuw metselwerk. De informatie is gebaseerd op beschikbare documentatie over metselwerktechnieken en materialen.

De Historische Ontwikkeling van Metselwerk

Metselwerk kent een lange historie. De Romeinen waren meesters in het metselen met baksteen en natuursteen. Na de val van het Romeinse Rijk raakte het bakken van baksteen in Nederland in de vergetelheid, maar werd in de 12e eeuw weer opgepakt. In de loop der tijd zijn er veranderingen opgetreden in metselwerk, met name in de stijfheid van metselwerkwanden. Dit is voornamelijk te wijten aan de verandering in de gebruikte mortel en de manier waarop de stenen gebakken worden.

Tot circa 1890 werd metselwerk voornamelijk uitgevoerd met baksteen van niet-ontluchte klei, langzaam gedroogd en gebakken. Deze stenen zijn sterk poreus, hebben een grote vochtopname en een lagere uitzettingscoëfficiënt. Ze werden gemetseld met zachte, poreuze kalkmortels die versteenden met koolzuur uit de lucht, waardoor de mortel elastisch bleef. Dit type metselwerk is zacht en elastisch, waardoor het temperatuurspanningen gemakkelijk kan opnemen en vervormingen door zettingen kan opvangen zonder dat de samenhang verloren gaat.

Vanaf de tweede helft van de 19e eeuw werd portlandcement in Nederland toegepast. Dit resulteerde in hardere, stijvere metselwerkwanden, omdat cementmortels door chemische reactie met water versteenen. Deze moderne metselwerkconstructies vereisen dilataties om scheurvorming door zettingen te voorkomen.

Materialen in Metselwerk: Baksteen, Natuursteen en Meer

Metselwerk kan worden uitgevoerd met verschillende materialen, waaronder baksteen, natuursteen, kunststeen, betonsteen en kalkzandsteen. Baksteen is nog steeds het meest gebruikte gevelmateriaal in Nederland. Natuursteen wordt, vanwege de prijs, meestal alleen toegepast waar het technisch wenselijk is of voor sierornamenten. Kunststeen, betonsteen en kalkzandsteen worden soms gebruikt voor gevelmetselwerk, maar vaker voor binnenwanden.

Baksteen is in de loop der tijd veranderd. Moderne baksteen wordt gemaakt van ontluchte klei, snel gedroogd en gebakken bij hoge temperaturen. Dit resulteert in een hogere dichtheid, minder porositeit en een hogere uitzettingscoëfficiënt. De poriënstructuur is ook homogener en gelijkmatiger, wat de steen echter gevoeliger maakt voor vorstschade.

Natuursteen wordt al eeuwenlang gebruikt voor het bouwen van muren, zoals te zien is in de Romeinse tijd en in landen als Italië, Duitsland en Oostenrijk. Hoewel Nederland minder bekend is met de toepassing van pure natuursteen, wint het aan populariteit door de groeiende aandacht voor duurzaam bouwen.

Verschillen tussen Oud en Nieuw Metselwerk

De verschillen tussen oud en nieuw metselwerk zijn significant, met name in de materiaaleigenschappen en de manier waarop ze omgaan met spanningen. Oud metselwerk, tot circa 1890, kenmerkt zich door:

Baksteen van niet-ontluchte klei, langzaam gedroogd en gebakken.
Grote verscheidenheid aan kleine en grote poriën.
Zacht en elastisch, neemt gemakkelijk temperatuurspanningen op.
Gemetseld met zachte, poreuze kalkmortels.
Vervorming door zettingen kan gemakkelijk worden opgenomen.

Nieuw metselwerk, vanaf 1890, kenmerkt zich door:

Baksteen van ontluchte klei, snel gedroogd en gebakken.
Homogene, gelijkmatige poriënstructuur.
Hard en stijf, vereist dilataties.
Gemetseld met harde, weinig poreuze Portlandcementmortels.
Zettingen kunnen niet zonder scheurvorming worden opgenomen.

Het verschil in mortel is cruciaal. Kalkmortels zijn flexibeler dan cementmortels en zorgen ervoor dat vocht gemakkelijker via de voeg kan worden getransporteerd. Kalkvoegen zijn altijd zachter dan of even zacht als de omringende baksteen, wat essentieel is voor het vochttransport in buitenmuren.

Soorten Metselwerk: Schoon en Vuil

Metselwerk wordt onderscheiden in schoon en vuil metselwerk. Schoonmetselwerk, dat in het zicht is, moet recht gemetseld zijn met schone en goede kwaliteit metselstenen en rechte lintvoegen. Vuilwerk, dat niet in het zicht blijft, mag wat minder recht gemetseld worden, omdat het wordt afgewerkt met een pleisterlaag. Schoonmetselwerk wordt ook wel gevelmetselwerk genoemd en is bepalend voor het uiterlijk van een gebouw.

Bevestigingstechnieken in Metselwerk

De keuze van de juiste bevestigingstechniek is afhankelijk van het type metselwerk. Hilti biedt bevestigingsoplossingen voor metselwerk voor alle lastenvereisten. De basis voor de keuze is het type metselwerk:

Massieve steen: Massieve baksteen, massieve kalkzandsteen en licht beton. Door de dichtheid kunnen zowel kunststof ankers als schroefankers worden gebruikt. Voor zware lasten zijn chemische ankers noodzakelijk.
Hol metselwerk: Holle geperforeerde stenen of geperforeerde kalkzandstenen. Spreidankers zijn geschikt, omdat ze zich vertakken in de openingen van de stenen. Chemische ankers met een ankerhuls kunnen ook betrouwbare houvast bieden.
Cellenbeton of gasbeton: Dit massieve materiaal heeft een poreuze structuur. Gas- of cellenbeton ankers met een keying effect worden aanbevolen.

Certificering van Metselwerkmaterialen

Kiwa certificeert bouwmaterialen die bij metselwerk worden gebruikt, zoals betonmortel (BRL 1801), cementgebonden mortels (BRL 1904) en metselbaksteen (BRL 1007). Ook certificering van metalen lateien en andere ondersteuningen (BRL 3121) en de Prestatieladder Circulair is mogelijk.

Conclusie

Metselwerk is een veelzijdige en duurzame bouwtechniek met een lange geschiedenis. De materialen en methoden zijn door de eeuwen heen geëvolueerd, met significante verschillen tussen oud en nieuw metselwerk. Het begrijpen van deze verschillen, evenals de juiste materiaalkeuze en bevestigingstechnieken, is essentieel voor zowel renovatieprojecten als nieuwbouw. De keuze van het juiste anker is cruciaal en hangt af van het type metselwerk en de beoogde lasten.

Bronnen

oostenrijk