Historisch Metselwerk: Onderhoud, Onderzoek en Renovatie

Inleiding

Historisch metselwerk vertegenwoordigt een belangrijk onderdeel van ons cultureel erfgoed. Het behoud en de renovatie van deze structuren vereisen specifieke kennis van de gebruikte bouwstoffen, bouwmethoden en constructies uit het verleden. Dit artikel behandelt de aspecten van historisch metselwerk, van onderzoek en diagnose van problemen tot de mogelijke oplossingen en renovatietechnieken, gebaseerd op beschikbare gegevens. De focus ligt op het identificeren van problemen zoals verzakking, scheurvorming en de staat van spouwankers, evenals de juiste aanpak voor herstel en onderhoud.

De Kennis van Historisch Metselwerk

Kennis van historisch metselwerk vereist inzicht in de bouwstoffen, materialen, methoden, constructies en afmetingen die in het verleden werden gebruikt. Regionale verschillen en lokale bouwtradities, afgestemd op de beschikbare materialen, spelen hierbij een cruciale rol. Goed onderhouden historisch metselwerk en voegwerk wordt als waardevol beschouwd, vooral in het licht van de huidige trend naar duurzaamheid en energieverbetering. Dit draagt bij aan de waardering van zowel omwonenden als gebruikers van dit bijzondere vastgoed. De integratie van historisch metselwerk in moderne constructies, zoals woningen, kantoren en horecagelegenheden, is een unieke combinatie van oud en nieuw.

Problemen bij Oud Metselwerk

Oude infrastructuren, zoals bruggen en gebouwen opgetrokken uit metselwerk, hebben door de eeuwen heen veel te verduren gekregen. Klimaatveranderingen, verval en gebrek aan onderhoud zijn belangrijke factoren die de conditie van deze structuren beïnvloeden. Bouwkundige veranderingen aan percelen kunnen leiden tot verzwakking en esthetische schade, soms met gevolgen voor de stabiliteit van het bouwwerk zelf en omliggende panden, inclusief verzakking of scheefstand van de fundering.

Onderzoek en Diagnose

Bij dringende zaken of advies kan een voorlopig rapport met foto’s worden gedeeld met de opdrachtgever, betrokkenen en eventueel gemeentelijke instanties om snel actie te kunnen ondernemen. Een gevalideerd rapport is doorgaans binnen tien werkdagen beschikbaar, vaak zelfs binnen een week na inspectie. Deze rapporten zijn chronologisch geschreven, met een minimum aan tabellen en ingewikkelde teksten om de leesbaarheid te bevorderen. Adviseurs kunnen de rapporten toelichten en verduidelijken indien nodig.

Een specifiek voorbeeld van onderzoek is de ontdekking van een onzichtbaar smeed-ijzer ankerpatroon in de Koepoort in Enkhuizen, in kaart gebracht met behulp van metaaldetectie. Dit toont de mogelijkheden van moderne technieken om verborgen details in historisch metselwerk te onthullen.

Destructief Onderzoek en Spouwankers

Destructief onderzoek aan zeven gebouwen van maximaal 30 jaar oud met houtskelet binnenbladen en verzinkt stalen spouwankers heeft aangetoond dat scheuren in het metselwerk van de buitenbladen vaak aanleiding geven tot gevelonderzoek. In alle onderzochte gevallen werden verzinkt stalen spouwankers aangetroffen met roestklasse 1 tot en met 4, of met andere gebreken. Ook werden roestige kozijnankers aangetroffen, wat leidde tot opdrukking van het metselwerk en ruimte in de lintvoegen, wat de situatie verder kan verslechteren.

De noodzaak van spouwankers is gerelateerd aan de invloed van natuurkrachten en het eigen gewicht van het metselwerk op de spouwmuurconstructie. Bij gevels met houtskelet binnenbladen worden vaak geveldragers gebruikt om het metselwerk te ondersteunen tot een bepaalde hoogte.

Oplossingen voor Instabiel Metselwerk

Bij instabiel gevelmetselwerk, loskomende gevels, of andere gevaarlijke situaties, is een snelle en kosteneffectieve oplossing essentieel. Een tijdelijke stabilisatie van de gevel, gevolgd door een stapsgewijze verankering van het buitenblad aan een nieuw of bestaand binnenblad, kan een effectieve aanpak zijn. Renovatie spouwankers, zoals de ‘TH Air Twist’ van Thor Helical, kunnen hiervoor worden gebruikt, mits de metselwerk onderaannemer gecertificeerd is voor de plaatsing ervan.

Voorafgaand aan het plaatsen van nieuwe (renovatie)spouwankers wordt geadviseerd om gevalideerde trekproef testen uit te voeren om specifieke informatie te verkrijgen over de staat van alle gevels van het gebouw.

Restauratie en Materialen

De producten en systemen van Thor Helical worden al decennialang wereldwijd toegepast en worden ondersteund door adviseurs en ketenpartners in Nederland en België. Gebouweigenaren, architecten of aannemers kunnen zich rechtstreeks tot hen wenden voor advies.

Om reparaties compleet te maken, worden gaten en scheuren afgewerkt met speciale restauratiemortels op kleur. Bij het behoud en de restauratie van historische gebouwen is het gebruik van kalkmortel essentieel. Moderne cementmortels zijn geschikt voor sterke constructies in moderne gebouwen, maar niet voor historische structuren.

Kalk versus Cementmortel

In de afgelopen 150 jaar hebben moderne cementmortels de traditionele kalkmortel grotendeels vervangen. Cementmortels zijn het meest gekozen bouwmateriaal voor steenachtige substraten in moderne constructies. Echter, bij historische gebouwen is kalkmortel de voorkeur, vanwege de noodzaak van specifieke kennis en het verschil tussen historische en moderne gebouwtechnologieën. Kalk was duizenden jaren lang het voornaamste bindmiddel voor mortels en pleisters in steenachtige complexen en versterkte bouwwerken voor 1900.

Voegwerk

Voor strak metselwerk is een secuur werkende metselaar essentieel. Verschillende metselmethoden kunnen worden toegepast om aan verschillende wensen te voldoen, zowel bij nieuwbouw als bij renovatie. Bij het uitslijpen van oud voegwerk worden diamantschijven gebruikt, waarvan de dikte wordt afgestemd op de breedte van de oude voeg. Dit minimaliseert de schade aan het metselwerk. Tijdens het uitslijpen wordt gebruik gemaakt van afzuiging om 80% van het stof te verwijderen. Voor het vernieuwen van voegwerk wordt een garantie van 12,5 jaar geboden. De gewenste kleur kan worden afgestemd door het opzetten van proefstukjes.

De hardheid van het voegwerk wordt als volgt ingedeeld:

• VH 35 - 35 t/m 44 = middel hard
• VH 45 - 45 en meer = hard

Conclusie

Het behoud van historisch metselwerk vereist een grondige aanpak, beginnend met een gedegen onderzoek en diagnose van eventuele problemen. De keuze van de juiste materialen en technieken, zoals kalkmortel en renovatie spouwankers, is cruciaal voor een duurzaam en esthetisch verantwoord herstel. Het inschakelen van gespecialiseerde bedrijven en adviseurs met kennis van historische bouwmethoden is essentieel om de integriteit en waarde van deze structuren te waarborgen. Een preventieve aanpak, met regelmatige inspecties en tijdig onderhoud, kan verdere schade voorkomen en de levensduur van historisch metselwerk aanzienlijk verlengen.

Bronnen

1. Thor Logical
2. NVC Bouw
3. Karel Kamp BV