Historisch Metselwerk: Onderhoud, Problemen en Herstelmethoden

Inleiding

Dit artikel behandelt de specifieke kenmerken van oud metselwerk, de problemen die zich kunnen voordoen in oudere gebouwen, en de mogelijke herstelmethoden. De focus ligt op funderingen, spouwmuurconstructies, en de invloed van tijd en omgevingsfactoren op de stabiliteit en duurzaamheid van metselwerk. De informatie is gebaseerd op onderzoek naar gebouwen tussen 1600 en 1900, en recente waarnemingen bij jongere constructies met houtskelet binnenbladen. Het artikel is bedoeld voor huiseigenaren, doe-het-zelvers en professionals in de bouwsector.

Funderingen van Oude Gebouwen

Gebouwen uit de periode 1600-1900 hebben doorgaans funderingen die bestaan uit houten palen in combinatie met metselwerk, of uitsluitend uit gemetselde funderingen van baksteen en mortel. Deze funderingen vereisen een aanlegdiepte die bevriezing van de grondlaag voorkomt. Het metselwerk is massief en heeft een bepaalde breedte en hoogte. Oude gemetselde funderingen in Nederland zijn vaak gebouwd met klei gebakken stenen, soms afkomstig van eerdere, gesloopte bouwwerken. Dit hergebruik van bouwmaterialen was destijds gebruikelijk omdat baksteen een relatief duur product was.

Bij renovaties waarbij de houten vloer van de eerste verdieping wordt verwijderd, komt vaak het funderingsmetselwerk tevoorschijn, inclusief de bodemafsluiter. In de loop der eeuwen zijn verschillende soorten bodemafsluiters gebruikt, waarbij schoon zand in het begin de norm was.

Problemen met Metselwerk: Scheurvorming en Corrosie

Diverse factoren kunnen leiden tot scheurvorming in metselwerk. Slecht geconserveerd staal en/of ijzer, gebruikt voor verankering van houten constructies of als draagprofielen, kunnen roesten. De toename in volume door roest drukt het metselwerk kapot, wat resulteert in scheuren en mogelijk grotere schade, zoals het afschuiven van gevels. Veranderingen in de bodem en trillingen door wegverkeer dragen ook bij aan scheurvorming.

Het vervangen van raamkozijnen kan eveneens problemen veroorzaken. Het metselwerk dat het kozijn ondersteunde, kan loskomen, wat tot schade leidt. Een oplossing hiervoor is het ‘latei herstel systeem’, waarbij wapeningstaven worden aangebracht boven het kozijn in combinatie met constructieve mortel, wat het metselwerk stabiliseert.

Spouwmuurconstructies en Spouwvervuiling

Bij gevels met houtskelet binnenbladen worden vaak geveldragers toegepast om het metselwerk te ondersteunen. Onderzoek aan zeven gebouwen van maximaal 30 jaar oud met houtskelet binnenbladen en verzinkt stalen spouwankers heeft aangetoond dat scheuren in het buitenblad van het metselwerk vaak het gevolg zijn van problemen met deze ankers.

Destructief onderzoek heeft aangetoond dat verzinkt stalen spouwankers roest vertonen (roestklasse 1 t/m 4 volgens BRL 2109 tabel) of andere gebreken vertonen. Ook verzinkt stalen kozijnankers kunnen volledig roestig zijn, waardoor het metselwerk wordt opgedrukt en ruimte ontstaat in de lintvoegen.

Spouwvervuiling is een veelvoorkomend probleem. Tijdens het metselen vallen speciebaarden en specieresten in de spouw, vooral bij hoge gevels. Een brede spouw biedt meer ruimte voor ophoping van vuil. Bij spouwen met een beton gevelband kan de spouw zich aanzienlijk vullen met specie, flora en fauna. De ophoping van spouwvervuiling kan leiden tot warmteverlies (koudebrug) en vochtproblemen, wat in de winter kan leiden tot scheurvorming door uitzetting van bevriezend vocht.

Metselwerk en Mortel: Traditionele Technieken

Sterk metselwerk wordt verkregen door bakstenen in een specifiek verband (vlechtwerk) te verwerken met behulp van een soepele, verwerkbare specie. Specie is een mortel die hydraulische eigenschappen heeft en kan verharden. Na het metselen wordt overtollige mortel verwijderd (uitkrabben), waarbij de randen van de bakstenen worden schoongemaakt om een goede hechting van de voegmortel te garanderen.

Traditioneel voegwerk wordt enkele dagen na het optrekken van het metselwerk aangebracht, bij optimale omstandigheden. Voegwerk mag niet worden uitgevoerd bij vorst of hoge temperaturen. Regen kan smetwerk veroorzaken, dus voegen gebeurt het best in de schaduw of bij weinig zonnestraling, droog weer en weinig wind. Een ervaren voeger beschikt over het juiste gereedschap en de kennis om het voegwerk met regelmatige druk aan te brengen, wat resulteert in een nette afwerking.

Kennis van Historisch Metselwerk

Kennis van historisch metselwerk vereist inzicht in de destijds gebruikte bouwstoffen, bouwmethoden, constructies en maatvoeringen. Ook is kennis van regionale verschillen en lokale bouwmethoden belangrijk, in relatie tot de beschikbare bouwstoffen en materialen. Historisch metselwerk en voegwerk in goede conditie zijn waardevol en mogen gezien worden.

Solide oude gebouwen staan weer in de belangstelling, mede door de aandacht voor verduurzaming en energetisch verbeteren. Dit verhoogt niet alleen de waarde, maar ook de waardering van omwonenden en gebruikers. Steeds vaker wordt historisch metselwerk geïntegreerd in nieuwbouw, wat een unieke combinatie van oud en nieuw oplevert.

Oude infrastructuren van bouwwerken en kunstwerken, gebouwd met baksteen, hebben door de eeuwen heen veel te verduren gehad. Vervallen, achterstallig onderhoud, bouwkundige veranderingen en impact op de ondergrond hebben vaak geleid tot verzwakking en schade, soms met verzakking of scheefstand tot gevolg.

Herstel en Onderhoud

Thor Logical adviseert, ondersteunt en begeleidt bij metselwerk- en funderingsherstel bij renovaties, verbouw en nieuwbouw. Bij instabiele funderingen of onvoldoende draagkracht kan het metselwerk loskomen van de achterliggende constructie. Na stabilisatie van de fundatie kan het herstel worden uitgevoerd door een ervaren gevelonderhoud aannemer.

Onderzoek naar Problemen

Bij het identificeren van problemen is het belangrijk om te letten op:

• Plaatsen waar tocht en vochtdoorslag mogelijk zijn.
• De hechting van mortel en stenen.
• Het type bindmiddel en de samenstelling van de mortel die destijds is gebruikt.

Conclusie

Oud metselwerk vereist specifieke aandacht en expertise. Problemen zoals scheurvorming, corrosie en spouwvervuiling kunnen de stabiliteit en duurzaamheid van gebouwen aantasten. Kennis van historische bouwmethoden en materialen is essentieel voor een succesvol herstel. Door tijdig onderzoek en professioneel onderhoud kan de waarde en de waardering van historisch metselwerk behouden blijven.

Bronnen

1. Thor Logical