Vrij Metselwerk en Steenverbanden: Een Overzicht van Technieken en Toepassingen

Inleiding

Dit artikel behandelt verschillende vormen van vrij metselwerk en steenverbanden, gebaseerd op de beschikbare informatie. De focus ligt op de kenmerken, constructieve overwegingen en esthetische mogelijkheden van deze technieken. Verschillende verbanden worden besproken, variërend van wildverband tot polymetrisch verband, waarbij de nadruk ligt op de mate van regelmaat en de creatieve vrijheid die de metselaar heeft. De informatie is relevant voor zowel huiseigenaren die een renovatie overwegen, als voor doe-het-zelvers en professionals in de bouwsector.

Metselverbanden: Een Algemeen Overzicht

Een metselverband, of steenverband, definieert de manier waarop stenen zijn gemetseld, en creëert een specifiek motief. Deze verbanden zijn niet beperkt tot baksteen; ook straatsteenpatronen en planken vloeren kunnen vergelijkbare principes volgen. Regelmatige metselverbanden zijn gebaseerd op een correcte kop-strekverhouding van de steen die de metselaar verwerkt. Voor halfsteens muren wordt een verband met zo min mogelijk gehakte stenen aanbevolen, zoals halfsteensverband of klezorenverband met een vallende of staande tand. Ook voor massieve muren (steens en dikker) kan halfsteens metselwerk worden gebruikt, hoewel dit extra hakwerk vereist. Gangbare verbanden zijn Vlaams-, Noors- of kettingverband, Engels-, staand- en kruisverband.

Wildverband: Creativiteit en Vrijheid

Wildverband wordt gekarakteriseerd door het loslaten van horizontale belijning en regelmaat. Het biedt de metselaar de mogelijkheid om creatief te zijn, maar vereist wel overleg met de opdrachtgever en/of architect. Er zijn richtlijnen om een evenwichtig resultaat te bereiken: maximaal vier strekken achter elkaar en maximaal drie koppen achter elkaar. Binnen een gebied van zes lagen mag een vallende tand (of muizentrapje) worden toegepast.

Vrij Verband: Een Variatie op Wildverband

Vrij verband is nauw verwant aan wildverband. Het onderscheid ligt in de manier waarop de stenen worden geplaatst. Bij vrij verband zorgen grove stroomlagen voor het verband, waarbij deze stroomlagen meer of minder om en om naar de andere kant hellen. Dit resulteert in veel voegwerk tussen de stenen. Een voorbeeld hiervan is te vinden in Ranville, Frankrijk.

Zonder Verband: Een Uitzondering op de Regel

Een zeer vrije vorm van metselwerk, soms aangeduid als "zonder verband", is te zien in de wijk Nieuw Leyden in Leiden. Hoewel er nog steeds sprake is van een verband, is dit minder duidelijk dan bij andere genoemde technieken.

Polumetrisch Verband: Combinatie van Formaten

Polymetrisch verband omvat het stapelen van verschillende baksteenformaten, vaak met als doel een visueel aantrekkelijk muurwerk te creëren. Dit verband kan willekeurig ogen, maar de herhaling van de verschillende baksteenformaten zorgt voor een zekere structuur. Omdat verschillende formaten worden gebruikt, is het belangrijk om aandacht te besteden aan de constructieve sterkte van het metselwerk. De lagen bestaan uit stenen van verschillende typen en formaten die door elkaar gemetseld worden, waarbij stenen ook op hun kant verwerkt kunnen worden. Soms wordt een ruitvorm of een aantal ruiten in een andere kleur baksteen uitgevoerd om de vorm te benadrukken.

Klezorenverband: Variaties en Toepassingen

Klezorenverband kan in verschillende varianten worden uitgevoerd, waaronder vrij klezorenverband. Bij vrij klezorenverband wordt met een halve koppenmaat gemeten. Dit biedt extra flexibiliteit bij het creëren van een specifiek patroon.

Kettingverband: Een Specifieke Constructie

Kettingverband is een metselverband waarbij elke laag uit twee strekken en één kop bestaat, waarbij de koppen om en om boven elkaar liggen, waardoor ze een soort ketting vormen. De lagen worden exact boven elkaar geplaatst, wat de kettingachtige structuur versterkt. De hoeken en beëindigingen bij penanten kunnen willekeurig beginnen met een strek, drieklezoor of een kop.

Stapelverband: Constructieve Overwegingen

Stapelverband komt zelden voor, waarschijnlijk vanwege de constructieve zwakte. Het gemis aan "verband" wordt bij gelijmde baksteen gecompenseerd door wapening van roestvast staal (type 1.4301 of AISI 304) in de lintvoeg aan te brengen. Ook kan het snel zichtbaar zijn dat het verband niet optimaal is, en kan het soms een goedkoop uiterlijk hebben.

Richtlijnen voor Vrij Metselwerk

Bij het toepassen van vrij metselwerk, zoals wildverband, zijn er enkele richtlijnen om te overwegen:

• Hoeken en beëindigingen bij penanten kunnen willekeurig beginnen met een strek, drieklezoor of een kop.
• Vallende tanden mogen niet groter zijn dan zes lagen.
• Sprongen van een klezoor of kop in het verband moeten beperkt blijven.
• Sprongen van een klezoor mogen niet meer dan zes boven of schuin boven elkaar voorkomen.
• Het resultaat mag niet lijken op een regelmatig verband.
• De maatvoering dient te gebeuren op koppenmaat.
• Gelijke stootvoegbreedte kan worden bereikt door passtenen (drieklezoren) te gebruiken in het verband naast koppen en strekken.

Constructieve Sterkte en Materialen

Bij het kiezen van een metselverband is het belangrijk om rekening te houden met de constructieve sterkte van het muurwerk. Bij polymetrisch verband, waarbij verschillende formaten worden gebruikt, is dit extra belangrijk. Bij stapelverband kan wapening nodig zijn om de constructieve zwakte te compenseren. Het type steen en de kwaliteit van de mortel spelen ook een rol bij de stabiliteit van het muurwerk.

Conclusie

Vrij metselwerk en steenverbanden bieden een breed scala aan mogelijkheden voor creatieve en esthetische toepassingen in de bouw en renovatie. Van het volledig vrije wildverband tot het gestructureerde polymetrische verband, er is een techniek die past bij elke smaak en elk project. Het is echter essentieel om rekening te houden met de constructieve overwegingen en de richtlijnen die gelden voor de verschillende verbanden. Een zorgvuldige planning en uitvoering zijn cruciaal voor een duurzaam en visueel aantrekkelijk resultaat.

Bronnen

1. Joost Devree