Molenwieken in metselwerk: Restauratie en bewaring van historische windmolens

De restauratie en bewaring van historische windmolens vormt een essentieel onderdeel van de erfgoedbeheersing in Nederland. Windmolens zijn niet alleen architectonische parels, maar ook technische meesterwerken die op hun beurt complexe restauraties vereisen. Een belangrijk aspect van deze restauraties is het herstel van molenwieken en het metselwerk dat daarmee verband houdt. Dit artikel biedt een gedetailleerde inzicht in de restauratiewerkzaamheden rond molenwieken en metselwerk, op basis van concrete casussen en ervaringen uit diverse projecten in Nederland.

Inleiding

Windmolens zijn dynamische monumenten die door de jaren heen onderhevig zijn aan slijtage, weersinvloeden en veranderingen in gebruik. Het metselwerk van deze molens is niet alleen visueel belangrijk, maar ook essentieel voor de structuur en stabiliteit. De restauratie van metselwerk en molenwieken vereist kundige uitvoering en het gebruik van historisch passende materialen en technieken.

De informatie in dit artikel is afkomstig uit meerdere casussen, waaronder de restauratie van molen Jan van Cuijk, de Schiedamse molens en diverse projecten in de Beemster. Deze projecten tonen de complexiteit van het herstellen van metselwerk en het werken aan molenwieken. Bovendien benadrukken ze de samenwerking tussen erfgoedinstellingen, restauratiebedrijven en opleidingsinstituten die essentieel zijn voor het behoud van het molenmonumentenbestand.

Restauratie van molenwieken en metselwerk

Samenwerking en ervaring

Bij het herstel van het metselwerk aan de vijf molens van de Stichting De Schiedamse Molens is regelmatig gewerkt met dezelfde partijen. Dit heeft geleid tot een kundige en efficiënte aanpak. De lessen die geleerd werden bij de restauratie van de eerste twee molens, zijn bijvoorbeeld toegepast bij de laatste drie. Dit betekent dat technieken en methoden continu verbeterden, wat leidde tot betere resultaten.

Het herstellen van metselwerk is vaak een complexe klus. Molens zijn dynamische monumenten die continu bewegen door de windkracht en de beweging van de wieken. Dit heeft gevolgen voor het metselwerk, dat gemakkelijk kan scheuren. Het zoeken van passende bakstenen en het toepassen van een juiste voegmortel met de juiste samenstelling is daarom essentieel voor het bereiken van een goed resultaat.

Materialen en technieken

De restauratie van metselwerk en molenwieken vereist het gebruik van historisch passende materialen. In het geval van de vijf molens in Schiedam zijn passende bakstenen gebruikt, evenals een juiste voegmortel. Deze keuze is niet alleen esthetisch belangrijk, maar ook functioneel, omdat historische materialen vaak beter aansluiten op de oorspronkelijke structuur en uithoudingsvermogen.

De uitvoerende partijen hebben goed werk geleverd, met name door de unieke samenwerking met de stichting Restauratie Werkplaats Schiedam. Deze samenwerking heeft geleid tot het betrokken zijn van leerlingrestaurateurs uit de Restauratie opleidingsprojecten Zuid-West (ROP). Deze samenwerking is ook bedoeld om jongeren te stimuleren om een loopbaan in de restauratie te kiezen.

Bewaren en herstellen

Het metselwerk van molens is vaak verwezen naar door afbraak en verder verval. In sommige gevallen zijn ook gedeelten van het metselwerk behouden gebleven. Zo is bijvoorbeeld in de Beemster het metselwerk van de Kilmolen De Meerkat nog steeds zichtbaar. Dit metselwerk is opgenomen in de restauratieprojecten van andere molens in de regio.

Het gebruik van historisch passende materialen en technieken is daarom niet alleen belangrijk voor het visuele resultaat, maar ook voor de bewaring van het metselwerk. In het geval van de restauratie van molen Jan van Cuijk zijn bijvoorbeeld de kruivloer, voeghouten, spruiten, rollenwagen en het metselwerk van de molenromp gerestaureerd. De binnen- en buitenroede zijn voorzien van het van Bussel stroomlijnwieksysteem in aluminium. Dit systeem is modern en efficiënt, maar het is ook geschikt voor restauraties van historische molens.

Technische uitvoering

De restauratie van molenwieken en metselwerk vereist kundige uitvoering. In het geval van de restauratie van molen Jan van Cuijk zijn de kammen in de molenwielen gecontroleerd, gedeeltelijk vervangen en op steek gezet. De spieën in de wielen zijn gecontroleerd en indien nodig aangeslagen of zelfs vervangen. Deze werkzaamheden zijn essentieel voor de functionele en visuele herstelling van de molen.

In het geval van de restauratie van de Cabauwse molen is het bovenwiel afgehangen. Dit bovenwiel zit op de bovenas van de molen en drijft de koningsspil aan. De reparaties hebben geleid tot een grotere stijfheid, waardoor het “vangen” beter gaat. Het vangen is het remmen van de molen, wat gebeurt door een houten band die om het bovenwiel grijpt. Deze vangconstructie is bediend door een vangtouw dat bevestigd is aan een vangbalk. De vangbalk scharniert in de voorste hanger, ook wel ezel genoemd. Deze ezel was zeer oud en de conditie was niet sterk genoeg meer. Daarom werd hier een stuk van afgezaagd en vervangen door nieuw hout.

Historische waarde

De restauratie van molenwieken en metselwerk is niet alleen een technische klus, maar ook een historische. In het geval van de restauratie van de Kilmolen De Nachtegaal zijn gietijzeren onderdelen gebruikt die afkomstig zijn van de in 1883 gesloopte oostelijke Kilmolen De Meerkat. Deze onderdelen zijn onderdeel van de historische waarde van de molen en zijn essentieel voor het behoud van het molenmonumentenbestand.

In de 1990-er jaren zijn er ook experimentele projecten geweest met nagemaakte stukken molenwiek. Deze wieken werden verzonken in de onderdijk door kunstenaar Hans Belleman, om herinneringen op te richten aan hoe het vroeger was. Helaas konden deze wieken de weersomstandigheden niet doorstaan. Het hout was verrot en de sokkels werden door het waterschap verwijderd. In 2009 zijn er opnieuw “verzonken wieken” geplaatst, gemaakt van Groenhart-hout. Deze wieken zijn gemaakt als schoolwerkproject en geplaatst door molenmaker Kistemaker.

Restauratieprojecten

In de Beemster zijn er ook restauratieprojecten geweest. Op 7 november 1884 vond een houtveiling plaats aan de Noorddijk. Deze veiling bestond uit een aanzienlijke partij molenafbraak, zoals eiken balken, palen, greenen en vuren. Deze onderdelen werden later gebruikt voor andere restauratieprojecten. In 1885 moesten de resterende drie molens van de Volgergang en drie molens van de Kruisoordergang worden verlaten. Uit deze molens werden ijzeren roeden verkocht aan het polderbestuur van de Schermer. Later werden de molens zelf verkocht.

In de 21e eeuw zijn er ook restauratieprojecten geweest. In 2003 liet de gemeente Beemster een Beleidsnota Archeologie opstellen. In deze beleidsnota wordt het metselwerk van de poldermolens besproken. Deze informatie is belangrijk voor de restauratie van historische molens in de regio.

Samenwerking en opleiding

De restauratie van molenwieken en metselwerk is niet alleen een technische klus, maar ook een educatieve. In het geval van de restauratie van de vijf molens in Schiedam is er samengewerkt met de stichting Restauratie Werkplaats Schiedam en de Restauratie opleidingsprojecten Zuid-West (ROP). Deze samenwerking is bedoeld om jongeren te stimuleren om een loopbaan in de restauratie te kiezen. De leerlingrestaurateurs hebben vakkundig werk geleverd, wat leidde tot betere resultaten en een betere kwaliteit van de restauraties.

De restauratie van molens is een unieke samenwerking tussen erfgoedinstellingen, restauratiebedrijven en opleidingsinstituten. Deze samenwerking is essentieel voor het behoud van het molenmonumentenbestand. In het geval van de restauratie van molen Jan van Cuijk is er samengewerkt met de Firma Beijk. De beide molenaars hebben in de werkplaats van de Firma Beijk uitvoerig uitleg gekregen over de constructie en bouw wijze van de van Busselneuzen. Uiteindelijk kreeg de molen weer een frisse schilderbeurt in de bekende kenmerkende kleurstelling.

Conclusie

De restauratie van molenwieken en metselwerk is een complexe en technische klus die kundige uitvoering vereist. Het herstellen van metselwerk en molenwieken is essentieel voor het behoud van historische windmolens. Deze restauraties vereisen het gebruik van historisch passende materialen en technieken. De samenwerking tussen erfgoedinstellingen, restauratiebedrijven en opleidingsinstituten is essentieel voor het behoud van het molenmonumentenbestand.

De restauratie van molenwieken en metselwerk is niet alleen een technische klus, maar ook een historische en educatieve. Het behoud van historische windmolens is essentieel voor het bewaren van het erfgoed van Nederland. Door het herstellen van metselwerk en molenwieken kunnen deze monumenten worden behouden voor toekomstige generaties.

Bronnen

1. Restauratie Jan Cuijk
2. Vijf Schiedamse molens krijgen compliment
3. Afbraak en herstel van molens
4. Nieuws van Cabauwse molen