Aardewerk en Bouwhistorie: Inzichten uit Archeologische Onderzoeken in Noord-Brabant

Published by Redactie on september 4, 2025 | Category metselwerk

Inleiding

Aardewerk speelt een centrale rol in de bouwhistorie en archeologie, niet alleen als functioneel object, maar ook als bron van informatie over verleden samenlevingen, leefomstandigheden, technologie en handelsroutes. In Noord-Brabant is het gebruik van aardewerk en het bouwen met aardewerkproducten tijdens verschillende historische perioden intensief onderzocht. Deze studies bieden inzichten in de ontwikkeling van bouwtechnieken, de verandering in leefstijl en de rol van lokale productie in het vormgeven van het dorpsgezicht en de culturele identiteit.

De informatie op deze pagina is gebaseerd op gegevens uit het werk van het Noord-Brabants Archeologisch Genootschap (NBAG) en gerelateerde studies die gericht zijn op archeologische vondsten en bouwhistorische analyses. De focus ligt op aardewerk, zijn samenstelling, gebruik en de context waarin het werd gemaakt en gebruikt. Bovendien wordt ingegaan op de rol van archeologisch onderzoek in het begrijpen van dorpsontwikkeling en bouwhistorie in Noord-Brabant, met een klemstelling op de periode van de Middeleeuwen tot de vroege Nieuwe Tijd.

Aardewerk in de Bouwhistorie: Kenmerken en Perioden

Aardewerk is een van de oudste bouwmaterialen en heeft gedurende de geschiedenis een belangrijke functie vervuld in zowel huishoudelijke als industriële contexten. Het is opnieuw van toepassing in modern renovatie- en constructieprojecten, vooral wanneer het gaat om de restauratie van historische gebouwen of het creëren van een authentieke historische sfeer.

In Noord-Brabant is aardewerk gebruikt in verschillende vormen en functies, afhankelijk van de periode. De archeologische vondsten tonen aan dat er in de late middeleeuwen en vroege Nieuwe Tijd sprake was van een zeer divers aanbod van aardewerk, afkomstig uit diverse productiecentra. Deze productiecentra waren vaak gevestigd in nabije steden en dorpen, zoals Gouda, Alkmaar en Keulen. De samenstelling van het aardewerk varieerde per regio en per periode, wat ook invloed had op de eigenschappen van het materiaal, zoals hardheid, glazuur en gebruiksmogelijkheden.

1. Periodes en Typologieën van Aardewerk

De archeologische vondsten uit Noord-Brabant tonen een duidelijke verdeling in perioden, waarin het gebruik van aardewerk zich heeft ontwikkeld. Een overzicht van deze perioden en de bijbehorende typologieën is van belang om in te zien hoe het gebruik van aardewerk is veranderd in de loop van de tijd.

A. Vroeg Middeleeuwse Periode (900–1225)

Tijdens deze periode is aardewerk vooral gebruikt in de vorm van tuitpotten en kogelpotten. Deze vormen zijn vaak handgevormd en worden gemaakt van lokale klei. De vondsten uit Andenne en Pingsdorf tonen aan dat er sprake was van een lokale productie, waarbij het aardewerk voornamelijk bestemd was voor keukengebruik. De glazuurtechniek was nog in de kinderschoenen, en de producten waren vooral onversierd en functioneel.

B. Proto-steengoed (1150–1325)

In deze periode verscheen het eerste steengoed in Noord-Brabant, vooral in de vorm van drinkgerei en kannen. Het aardewerk was vaak gemaakt van ijzerarme klei en liet zich goed glanzen met zoutglazuur. De productiecentra zoals Siegburg, Raeren en Langerwehe speelden hier een belangrijke rol. Het aardewerk uit deze periode is vaak handgeschilderd en heeft een hoge kwaliteit, wat wijst op de opkomst van specialistische productie.

C. Steengoed (Vanaf ca. 1300)

Vanaf de 14e eeuw werd steengoed steeds belangrijker in het gebruik van aardewerk. Het aardewerk uit deze periode is vaak versierd met zoutglazuur en ijzerengobe. De productiecentra werden steeds gerichter op het exporteren van aardewerk naar andere regio’s, wat wijst op een groeiende handel. Het aardewerk uit deze periode is divers in afkomst, wat duidt op een internationale handelsrelatie.

D. Witbakkend Aardewerk (1350–1900)

Het witbakkend aardewerk was een belangrijk onderdeel van de keukens en huishoudens in Noord-Brabant. Het aardewerk is gemaakt van ijzerarme klei en werd vaak geëmailleerd met loodglazuur. De productiecentra zoals Gouda, Alkmaar en Keulen speelden een centrale rol in de productie van dit type aardewerk. Het witbakkend aardewerk is functioneel en wordt vaak gebruikt voor het opslaan en serveren van voedsel.

E. Industrieel Aardewerk (Vanaf ca. 1770)

In de 18e eeuw verscheen industrieel aardewerk in Noord-Brabant, vooral in de vorm van Engelse producten. Dit aardewerk is vaak massaal geproduceerd en heeft een homogene kwaliteit. Het gebruik van industrieel aardewerk wijst op de opkomst van de industriële revolutie en de verandering in leefstijl.

2. Aardewerk in de Keuken en Tafel

Een belangrijk verschil in het gebruik van aardewerk is tussen het keukengerei en het tafelgerei. Het keukengerei is vaak eenvoudiger in vorm en functie, terwijl het tafelgerei vaak versierd en functioneel is. In Noord-Brabant is het keukengerei vaak gemaakt van lokale klei en is het tafelgerei vaak import uit andere regio’s.

De archeologische vondsten uit beerputten uit de 16e eeuw tonen aan dat er een duidelijke verandering is geweest in de keukenpraktijken. Het gebruik van pispotten en andere keukengerei is toegenomen, wat wijst op een groter gebruik van aardewerk in het huishouden. Ook is er een toename in de versiering van aardewerk, wat duidt op een grotere belangstelling voor esthetiek in het huishouden.

3. Aardewerk en Archeologisch Onderzoek

Het gebruik van aardewerk in archeologisch onderzoek is van groot belang voor het begrijpen van verleden samenlevingen. Aardewerk is een van de meest betrouwbare bronnen voor het dateren van archeologische vondsten. De samenstelling van het aardewerk, de vorm en het gebruik geven informatie over de leefwijze, technologie en handel van de mensen uit het verleden.

In Best-Aarle is een uitgebreid onderzoek gedaan naar de archeologische resten van een plattelandsgemeenschap in de Middeleeuwen en Nieuwe Tijd. Dit onderzoek heeft geleid tot een beter begrip van de ontwikkeling van huisbouw, erfinrichting en de opkomst van de potstal. Het gebruik van aardewerk in dit onderzoek is cruciaal geweester, omdat het de mogelijkheid biedt om te reconstrueren hoe mensen in het verleden leefden en werkten.

Een van de belangrijkste inzichten uit dit onderzoek is dat er sprake was van een continue reeks van erven van de late 9e tot de late 19e eeuw. Dit geeft een uniek inzicht in de ontwikkeling van dorpsgezichten en bouwmethoden over een periode van meer dan duizend jaar.

4. Technologieën en Materialen

De ontwikkeling van aardewerk in Noord-Brabant is sterk beïnvloed door de beschikbare technologieën en materialen. In de vroegere perioden was het aardewerk vaak handgevormd en onversierd, terwijl in latere perioden de productie steeds gerichter werd op esthetiek en functie. De gebruikte klei en de glazuurtechnieken zijn veranderd in de loop van de tijd, wat heeft geleid tot een diversiteit in aardewerkproducten.

De archeologische vondsten tonen aan dat de klei vaak lokaal afkomstig was, wat wijst op een sterke lokale productie. De klei was vaak rijk aan mineralen, wat heeft geleid tot verschillen in kleur en hardheid. In de 18e eeuw verscheen industrieel aardewerk, wat wijst op de opkomst van de industriële productie.

De gebruikte glazuurtechnieken zijn ook veranderd in de loop van de tijd. In de vroegere perioden was het aardewerk vaak onversierd, terwijl in latere perioden het gebruik van glazuur en ijzerengobe steeds belangrijker werd. De glazuurtechnieken werden verfijnder, wat heeft geleid tot aardewerk met een hoge kwaliteit en een esthetische uitstraling.

5. Aardewerk en Dorpsontwikkeling

Aardewerk speelt een belangrijke rol in de dorpsontwikkeling in Noord-Brabant. Het gebruik van aardewerk in de bouw en het huishouden heeft geleid tot een uniek dorpsgezicht en een sterke culturele identiteit. De archeologische vondsten tonen aan dat er in de 16e eeuw een toename is geweest in het gebruik van aardewerk, wat wijst op een grotere belangstelling voor het huishouden en de esthetiek.

De opkomst van de potstal in de 16e eeuw is een belangrijk moment in de dorpsontwikkeling. De potstal werd gebruikt voor het opslaan van aardewerk en andere huishoudelijke voorwerpen. Het gebruik van aardewerk in de potstal wijst op een grotere organisatie van het huishouden en een sterke verbinding met de lokale productie.

De archeologische vondsten uit de Middeleeuwen en Nieuwe Tijd tonen aan dat er sprake was van een sterke interactie tussen het dorpsleven en de archeologische context. De dorpsontwikkeling is sterk beïnvloed door de beschikbaarheid van aardewerk en de technologieën die beschikbaar waren.

6. Aardewerk in de Moderne Constructie en Renovatie

Hoewel aardewerk in de moderne constructie en renovatie minder gebruikt wordt dan in het verleden, is het nog steeds een belangrijk bouwmateriaal in specifieke contexten. In restauratieprojecten van historische gebouwen wordt aardewerk vaak gebruikt om de originele sfeer en functie te behouden. Ook in de creatie van historische gebouwen wordt aardewerk gebruikt om een authentieke indruk te creëren.

In Noord-Brabant is er een sterke traditie van aardewerkproductie, die nog steeds leeft in bepaalde regio’s. Deze productie is vaak gericht op het recreëren van historische aardewerkproducten, wat een waardevolle bron is voor de restauratie en renovatie van historische gebouwen.

7. Conclusie

Aardewerk heeft een centrale rol gespeeld in de bouwhistorie en archeologie van Noord-Brabant. Het gebruik van aardewerk in verschillende perioden heeft geleid tot een diversiteit in vorm, functie en esthetiek. De archeologische vondsten tonen aan dat er in de 16e eeuw een toename is geweest in het gebruik van aardewerk, wat wijst op een grotere belangstelling voor het huishouden en de esthetiek.

In de moderne constructie en renovatie is aardewerk nog steeds een waardevol bouwmateriaal, vooral in de restauratie van historische gebouwen. De traditie van aardewerkproductie in Noord-Brabant leeft nog steeds, wat een waardevolle bron is voor de restauratie en renovatie van historische gebouwen.

Bronnen

Noord-Brabants Archeologisch Genootschap