Oud Hollandse houten huizen en dakkapellen: bouwtechnieken en historische context

De bouwgeschiedenis van Nederland kent een rijke en divers aan historische constructies, waaronder een groot aantal oude houten huizen en dakkapellen. Deze gebouwen vertonen niet alleen een karakteristieke esthetiek, maar ook een complexe bouwtechnologie. In dit artikel zullen we een dieper inzicht geven in de bouwtechnieken, materialen en historische context van oude houten huizen en dakkapellen, op basis van betrouwbare informatie uit historische bronnen. Het doel is om een klare, feitelijke en technische uitleg te geven die zowel voor woningeigenaren, ambachtslieden als bouwprofessionals relevant is.

Inleiding

De Nederlandse bouwgeschiedenis bevat talloze voorbeelden van houten constructies die overleefd hebben door hun bouwtechnische kwaliteit en het gebruik van duurzame materialen. In het bijzonder zijn de houten huizen en dakkapellen uit de 17e tot 19e eeuw van groot belang voor de bouwgeschiedenis. Deze gebouwen zijn vaak getekend door houtconstructies, telmerken, houten kappen en gevels in stijlen zoals Hollandse renaissance en klassicisme. De houten kappen van huizen zijn niet alleen functioneel, maar ook historisch van belang.

Ondanks herhaalde verbouwingen en gevelvernieuwingen blijven bepaalde kenmerken van oudere huizen herkenbaar, zoals de houtconstructie, de schuine dakhelling, en de aanwezigheid van houten trappen en dakkapellen. Deze elementen geven vaak een duidelijk beeld van de ouderdom en bouwstijl van een pand.

Bouwtechnieken en houtconstructies

Houten kappen en telmerken

Oudere huizen in regio’s zoals Haastrecht en Schoonhoven behouden vaak hun oorspronkelijke houtconstructies of onderdelen daarvan. Deze constructies zijn typisch gemaakt van eiken- en later grenehout. De oudste kappen bestaan uit een of meer dekbalkjukken, waarop een schaar- of driehoekspant of een geschoorde nokstijl is geplaatst. Deze constructies zijn vaak voorzien van telmerken, die dienen om de verschillende onderdelen op de juiste manier met elkaar te verbinden.

Deze telmerken kunnen op verschillende manieren zijn aangebracht: met een gootvormig mesje, een zaag, een kraspen of een beitel. De aard van het merk geeft vaak een indicatie over de ouderdom van de constructie. Bijvoorbeeld, gehaalde merken links gebroken zijn vaak te vinden in oudere constructies, zoals die in het achterhuis aan de Koestraat 90.

Ook zijn er paringen, merken die over twee bij elkaar horende onderdelen door de maker zijn aangebracht. Deze merktekens zijn niet alleen esthetisch, maar ook functioneel van aard, aangezien ze tijdens de bouw helpen bij het juist samenvoegen van de houtconstructies.

Een voorbeeld van een oudere kap met merkensystemen is te vinden in Voorhaven 10 uit 1557-1563. Deze kap toont hetzelfde merkensysteem als de kap van het stadhuis uit 1452. De eikehouten kap van Haven 30 heeft hetzelfde merkensysteem (onvolledig), wat suggereert dat deze techniek over meerdere generaties was doorgegeven.

Houtconstructies en verbouwingen

In de loop van de 17e eeuw veranderde het gebruik van hout in de bouw. In deze tijd werden kappen van grenehout gemaakt, terwijl het gebruik van eiken krommers in de onderste dekbalkjukken bleef tot de tweede helft van die eeuw. Deze technologie was niet alleen belangrijk voor de structuur van het dakraam, maar ook voor de stabiliteit van het gebouw.

Een goed voorbeeld van een houtconstructie is te vinden in een zeven vakken diep huis, waarin de stookplaats zich in het achterste gedeelte bevond. Zowel op de begane grond als op de verdieping was sprake van een houtskelet. De houtconstructie was gestapeld, wat aantoont dat het gebouw goed was geïsoleerd en stabiel. Het sleutelstuk met de getande onderkant en een vellingkant aan de zijkanten dateert uit het begin van de 17e eeuw.

In 1912 kreeg het pand, dat toen als koetshuis dienst deed, zijn huidige voorgevel. Hoewel het pand in de loop van de tijd verschillende verbouwingen onderging, zijn er geen woonsporen zoals een trap of afscheiding van kamers meer waar te nemen, op de plaats van de stookplaats na.

Een ander voorbeeld is de kap van het midden 17de-eeuwse pand Voorhaven 6. Deze kap heeft nog eiken krommers in het onderste juk en amandelvormige en gehakte merken. Ook in het 17de-eeuwse pand van Oude Haven 17-19 zijn eiken krommers zichtbaar, terwijl de rest van de kap van grenehout is gemaakt.

Deze houtconstructies zijn meestal vrij van stuc of andere ornamentale elementen, maar soms zijn er ook onbeschoten kappen aan te treffen, waarbij de onderzijde van de pannen zichtbaar is. Deze vorm van dakraam is echter zelden meer aan te treffen.

Dakkapellen

Dakkapellen zijn een karakteristiek kenmerk van oud Hollandse huizen en vormen een belangrijk bouwdeel. Deze structuren zijn vaak gemaakt van hetzelfde materiaal als de rest van het dakraam, namelijk hout of baksteen. De dakkapel heeft zowel een functionele als een esthetische rol, omdat het een extra ruimte boven het hoofd van het huis biedt, vaak gebruikt als opslag of als een extra kamer.

Een dakkapel is meestal gecombineerd met een trapgevel of een afgeplatte dakhelling. In de 19e eeuw werd de Hollandse renaissance-stijl populair, waarin dakkapellen vaak overdadig versierd werden met gestucte banden, blokken, consoles, voluten, torentjes, frontons, hoekstukken, obelisken en dakkapellen.

Een goed voorbeeld van een dakkapel in deze stijl is het koetshuis uit 1879 naast het pand Bisdom van Vliet te Haastrecht. Dit gebouw is van rode baksteen opgetrokken en heeft gestucte hoeklisenen. De trapgevel is voorzien van een segmentvormige bekroning en witgestucte vleugelstukken met rolwerkversiering. In de voorgevel zijn twee deuren met ijzeren traliewerk aangebracht. Boven de deuren en vensters op de verdiepingen zitten witte blokken versierde gedrukte bogen, met decoratieve tegelpatronen in de boogvelden.

Een ander voorbeeld is de voorgevel van Haven 61 van omstreeks 1890. Deze heeft ook een behandeling in de stijl van de Hollandse renaissance gekregen. Naast een trapgevel met overhoeks geplaatste toppinakel zijn blokken, bogen, vazen, diamantkoppen en sierbanden in het helderrode metselwerk aangebracht.

In deze stijl wordt ook vaak gebruikgemaakt van bakstenen trapgevels, die overdadig versierd zijn. Deze dakkapellen zijn niet alleen visueel indrukwekkend, maar ook functioneel, omdat ze extra ruimte boven het hoofd van het huis bieden.

Houten trappen en trapconstructies

Veel oude huizen waren vroeger voorzien van houten spiltrappen. Deze trappen zijn meestal gemaakt van eiken- of grenehout en zijn vaak goed bewaard gebleven. Een voorbeeld is de eenvoudige spiltrap in Oude Haven 17 in Schoonhoven, die uit grenehouten spil en eikehouten treden bestaat. Deze trap is een klassiek voorbeeld van een houten spiltrap uit de 17e eeuw.

Andere trappen zijn neorenaissance of neo Lodewijk XIV-stijl, zoals in Haven 61 en Haven 71. Deze trappen zijn vaak versierd met stuc en hebben een elegantere vorm. Een voorbeeld van een neo Lodewijk XIV trappenhuisje is te vinden in Oude Haven 30.

Soms is de trap zelfs weggewerkt in de muur, zoals in Haven 30. Deze spiltrap, die dateert uit de 19de eeuw, is achter een deur aan te treffen. De trap is goed bewaard en toont de technologie van die tijd.

Trappenhuisen in oudere huizen zijn ook vaak opmerkelijk. In het geval van het grote huis dat op een licht trapeziumvormige plattegrond staat, is het trappenhuis gelegen rechts naast de hal. De voornaamste vertrekken, zoals het grote salon en de eetzaal, liggen in suite, rechts van het trappenhuis.

Bouwstijlen en gevels

Gevels van oude houten huizen zijn vaak eenvoudig of rijk versierd, afhankelijk van de bouwperiode. In de 18de en 19de eeuw werden gevels vaak heraangelegd of verbouwd, waardoor het oorspronkelijke metselwerk aan het oog onttrokken werd. Toch blijven bepaalde kenmerken, zoals de steile dakhelling, de gevels op vlucht, gevelankers en houtconstructies, herkenbaar.

In de 18de eeuw verschenen er nieuwe gevels met gootlijsten of modernere klokgevels voor de 16de- en 17de-eeuwse huizen. In deze periode was er weinig nieuwbouw, maar er was wel veel verbouwing en gevelvernieuwing. De 19de eeuw is visueel het best vertegenwoordigd in steden en dorpen. De eenvoudige baksteenarchitectuur van de 18de eeuw werd nog vaak toegepast, maar naast dat werd de gepleisterde lijstgevel in mode. Deze gevels werden in de loop van de 19de eeuw steeds rijker van versiering.

Vensters met grote ruiten werden ook populair in de 19de eeuw. Deze vensters zijn vaak gemaakt van hout of stuc en worden vaak afgestoken in een afstekende kleur baksteen. Dit verschijnsel komt voor van burgerwoonhuis tot aan het eenvoudigste daglonershuisje, tot in de 20ste eeuw.

Een variant die teruggrijpt op het Hollands klassicisme is te vinden in Schoonhoven aan de Lopikerstraat 7 en 16-18 (1884). Deze huizen hebben eenvoudige stucdecoraties op de uit donkere baksteen opgetrokken gevels.

Conclusie

Oud Hollandse houten huizen en dakkapellen vertonen een rijke historie van bouwtechnieken en stijlen. De gebruikte houtconstructies, telmerken, dakkapellen en gevels geven een duidelijk beeld van de bouwgeschiedenis van Nederland. Deze constructies zijn niet alleen functioneel, maar ook historisch van belang.

De houtconstructies van deze huizen zijn vaak getekend door merkensystemen die tijdens de bouw gebruikt werden om de verschillende onderdelen op de juiste manier te verbinden. De dakkapellen zijn vaak gemaakt van hetzelfde materiaal als het dakraam en vormen een belangrijk bouwdeel. In de 19de eeuw werden dakkapellen vaak versierd in de stijl van de Hollandse renaissance.

De trappen en trapconstructies zijn ook een karakteristiek kenmerk van deze oude huizen. Zowel eenvoudige spiltrappen als neorenaissance trappen zijn aan te treffen. Deze trappen zijn meestal gemaakt van hout en zijn vaak goed bewaard gebleven.

De gevels van oudere huizen zijn vaak eenvoudig of rijk versierd, afhankelijk van de bouwperiode. In de 18de en 19de eeuw werden gevels vaak heraangelegd of verbouwd, waardoor het oorspronkelijke metselwerk aan het oog onttrokken werd. Toch blijven bepaalde kenmerken, zoals de steile dakhelling, de gevels op vlucht, gevelankers en houtconstructies, herkenbaar.

De bouwgeschiedenis van Nederland kent dus een rijke en divers aan historische constructies, waaronder een groot aantal oude houten huizen en dakkapellen. Deze gebouwen zijn niet alleen een getuigenis van de bouwtechnologie van vroeger, maar ook een belangrijk onderdeel van het culturele erfgoed van Nederland.

Bronnen

1. bron