Oude dakkapellen in kerkbouw: Constructieve merken en historisch timmerambacht in Borne

Inleiding

De historische dakkapellen in kerken uit de middeleeuwse en vroege moderne periode vormen een fascinerende bron van informatie over de constructieve methoden en timmerbouwtechnieken van die tijd. In de kerk te Borne, die dateert uit de vroege 15e eeuw, zijn dergelijke dakkapellen goed vertegenwoordigd. Deze kappen bevatten niet alleen technische kenmerken, maar ook een rijke verzameling van telmerken en andere onderscheidingstekens, die werden gebruikt om houten onderdelen tijdens de constructie te identificeren en op elkaar af te stemmen. Deze merken tonen de complexiteit van het timmerambacht, de nodige precisie bij het samenvoegen van onderdelen en de mogelijkheid om identieke of symmetrische kappen te realiseren.

Deze artikelen richt zich op de constructieve kenmerken van de dakkapellen in de kerk van Borne, met een nadruk op de historische telmerken, hun vormen, systemen en functie. Aan de hand van gegevens uit historische studies en architektonisch onderzoek wordt ingegaan op de betekenis van deze merken, hun uitvoering en hun rol in de samenstelling van complexe houtconstructies.

1. Telmerken: Functie en vorm

Telmerken zijn een uniek fenomeen in de historische houtbouw, vooral in kerken en andere houtconstructies uit de 14e tot 16e eeuw. Deze merken worden gebruikt om onderdelen van de dakkapellen te identificeren en op elkaar af te stemmen. Ze vormen dus een soort codesysteem dat tijdens de bouw werd ingezet om de samenstelling van de kap te vergemakkelijken.

1.1. Aan de hand van het voorbeeld van Borne

In de kerk te Borne zijn merken aangetroffen die aan één kant een cirkel hebben en aan de andere kant een streep. Deze vorm van merken duidt op een richtingsteken of symmetriemerk, wat bijdraagt aan een betere oriëntatie tijdens de montage van de dakkapellen. De cirkels, die vaak met een snijpasser zijn aangebracht, hebben een diameter van ongeveer 4,5 cm. In sommige gevallen zijn de merken aan beide kanten met een cirkel van ca. 2,5 cm doorsnede belegd.

Deze merken zijn gesneden in het hout en vormen een duidelijke indruk. Ze zijn niet alleen functioneel, maar ook visueel betekenisvol, omdat ze de structuur van de dakkapellen en de samenstelling van de onderdelen ondersteunen.

1.2. Systemen en variaties

In Borne zijn merken te zien die niet alleen cirkels bevatten, maar ook schuine strepen, dubbele strepen en onderstrepingen. Dit wijst op een verschillende indeling of uitvoeringswijze, die mogelijk afhankelijk was van de bouwplaats, de timmerman of het bouwtype. In het koor van de kerk te Borne zijn bijvoorbeeld merken aangetroffen waarbij de streep aan één zijde van de kap de telmerken doorsnijdt, wat een duidelijke richting of positie aanduidt.

Een ander typisch kenmerk is dat merken soms aan één kant door een streep worden doorsneden en aan de andere kant onderstreept worden. Dit is ook te zien in de kerk van Borne, waarbij dit type merk een duidelijke symmetrie of richting aangeeft. Dit is een aanwijzing dat de constructie niet alleen functioneel, maar ook visueel en structuraal goed was doorgepland.

2. Constructieve kenmerken van de dakkapellen

De dakkapellen in de kerk van Borne zijn opgebouwd uit een complexe structuur van gebinten, schotels, stralen, en korbelen, die samen een stabiele en duurzame dakkapel vormen. Deze constructie is in lijn met de typische Nederlandse houtbouwtraditie van de 15e eeuw.

2.1. Gebinten en schotels

De gebinten vormen de basis van de dakkapel en zijn horizontale balken die de lading van het dak ondersteunen. In de kerk van Borne zijn deze gebinten voorzien van telmerken en soms ook van cirkels, die duidelijk aangeven welk deel bij welke structuur hoort.

De schotels zijn de verticale plafondbalken die tussen de gebinten worden bevestigd. Deze worden vaak voorzien van gesneden telmerken of letters, soms zelfs met witte verf geschilderd, zoals aangetroffen in andere kerken in Noord-Holland. In Borne zijn schotels aangetroffen met merken die aangeven hoe deze in het geheel passen.

2.2. Stralen en korbelen

De stralen zijn de horizontale balken die de schotel en het dak met elkaar verbinden. Deze worden vaak in zwaluwstaartvormige sleuven bevestigd en zijn ook voorzien van telmerken. In de Oude kerk in Amsterdam zijn dergelijke merken uitgebreid onderzocht en vergelijkbare patronen zijn ook in Borne waargenomen.

De korbelen vormen de verticale balken die de stralen ondersteunen. In Borne zijn deze korbelen vaak voorzien van merken die symmetrische of richtinggevende functies hebben. De merken op deze korbelen tonen aan dat er een duidelijke logica en indeling was in de bouwproces, wat ook aangeeft dat de constructie zorgvuldig werd gepland.

3. Symmetrie en richting in de dakkapellen

Een van de meest opvallende aspecten van de dakkapellen in Borne is de symmetrie en de richtingsaanduiding die uit de telmerken blijkt. Deze merken zijn niet willekeurig aangebracht, maar volgen een logisch systeem dat het bouwproces ondersteunt.

3.1. Symmetrische merken

In de kerk van Borne zijn merken aangetroffen die aan beide kanten van het hout met een cirkel worden belegd. Dit duidt op een symmetrische aanpak, die nodig was bij het opstellen van identieke of spiegelbeeldige kappen. Deze symmetrie is ook belangrijk voor het visuele effect van de kerk, maar vooral ook voor de stabiliteit van de constructie.

3.2. Richtingstekens

Naast symmetrie spelen richtingstekens een belangrijke rol in de constructie. In Borne zijn merken aangetroffen waarbij een cirkel een richtingsteken vormt. Dit is een aanwijzing dat de timmerman tijdens de bouw een duidelijke richting had in de samenstelling van de dakkapel.

Een ander voorbeeld is het gebruik van schuine strepen en dwarsstrepen die duidelijk aangeven welk deel van de constructie bij welke richting hoort. Deze richtingstekens zijn essentieel bij het opstellen van complexe houtconstructies en tonen aan dat de timmerman niet alleen een praktische, maar ook een visuele en logische aanpak had.

4. Invloeden uit het Noordhollands en Duitse timmerambacht

De merken en constructieve methoden in de kerk van Borne tonen ook duidelijke invloeden uit het Noordhollands en Duitse timmerambacht. Deze invloeden zijn te zien in de vorm van de merken, de richtingstekens en de samenstelling van de dakkapellen.

4.1. Noordhollands timmerambacht

In Noord-Holland was het gebruik van telmerken en onderscheidingstekens al in de 15e eeuw goed ontwikkeld. In Borne zijn merken aangetroffen die vergelijkbaar zijn met die in kerken zoals de Sint Sebastiaanskapel in Amsterdam. Deze merken bevatten schuine strepen, haaks omgebogen lijnen en dubbele lijnen, die ook elders in Noord-Holland zijn aangetroffen.

Deze merken tonen aan dat het timmerambacht in Noord-Holland een duidelijke standaard had ontwikkeld voor het gebruik van telmerken. Deze standaard is ook in Borne aanwezig, wat duidt op een geografische verbinding tussen het Noordhollands timmerambacht en het gebied rondom Borne.

4.2. Duitse invloeden

Naast Noord-Holland zijn ook duidelijke Duitse invloeden te zien in de dakkapellen van Borne. In de kerk zijn merken aangetroffen die een Duitse bouwwijze suggereren, zoals het gebruik van series van vier merken met verschillende schuine strepen en dwarsstrepen. Deze bouwwijze is ook aangetroffen in Duitse kerken en toont aan dat de timmerman in Borne mogelijk Duitse bouwmethoden heeft gebruikt of is beïnvloed door Duitse timmerlieden.

Deze Duitse invloeden zijn ook belangrijk voor de constructieve samenstelling van de dakkapellen. De gebruikte merken en richtingstekens wijzen op een meer complexe bouwlogica, die waarschijnlijk uit Duitse bouwpraktijken komt.

5. Uitvoering en gereedschap

De merken in de dakkapellen van Borne zijn niet willekeurig aangebracht, maar zijn het resultaat van een systematische aanpak en het gebruik van specifiek gereedschap.

5.1. Gereedschap

De merken zijn vaak gesneden in het hout met een snijpasser, die een punt heeft met een gootvormig mesje. Deze passer is speciaal ontworpen voor het maken van cirkels en anderen merken in hout. In Borne zijn merken aangetroffen die duidelijk zijn aangebracht met dergelijke gereedschap.

Daarnaast zijn merken soms gehaakt met een beitel of gutsje, wat ook duidelijk is te zien in sommige schotels. Deze aanpak is niet willekeurig, maar volgt een vaste methode die door de timmerman is gevolgd.

5.2. Uitvoering

De uitvoering van de merken is zorgvuldig en duidelijk. De cirkels en strepen zijn niet alleen functioneel, maar ook visueel aantrekkelijk. In sommige gevallen zijn de merken zelfs geschilderd, zoals in de schotels van de viering in de Oude kerk in Amsterdam. Deze aanpak toont aan dat de merken niet alleen functioneel, maar ook visueel betekenisvol zijn.

In Borne zijn merken aangetroffen die in de houtsnijtechniek zijn uitgevoerd, wat wijst op een hoge mate van precisie en vaardigheid bij de uitvoering. Deze techniek is essentieel voor het maken van complexe houtconstructies en duidt op een hoge kwaliteit in de uitvoering.

6. Betekenis en toepassing in huidige renovaties

De merken in de dakkapellen van Borne zijn niet alleen van historisch belang, maar kunnen ook informatie leveren voor huidige renovatieprojecten en restauraties. Deze merken tonen aan hoe de constructie is opgebouwd en welke onderdelen bij welke structuur horen.

6.1. Identificatie en restauratie

Bij restauraties is het belangrijk om de oorspronkelijke structuur en samenstelling van de dakkapellen te begrijpen. De merken in Borne kunnen daarbij dienen als een visuele en functionele referentie. Ze tonen aan welk deel van de constructie bij welke structuur hoort en kunnen zo helpen bij de herstelling van de oorspronkelijke vorm en functie van de dakkapellen.

6.2. Constructieve samenstelling

De merken tonen ook de constructieve samenstelling van de dakkapellen en kunnen zo helpen bij de uitvoering van nieuwe constructies of herstellingen. Ze tonen aan hoe de dakkapellen zijn samengesteld en hoe de onderdelen op elkaar aansluiten. Deze informatie is essentieel bij het herstellen van historische kerken en het behouden van hun oorspronkelijke bouwstructuur.

6.3. Timmerambacht en techniek

De merken in Borne tonen ook het timmerambacht en de techniek die tijdens de bouw werden gebruikt. Deze informatie is niet alleen van historisch belang, maar kan ook worden toegepast in nieuwe houtconstructies en restauraties. De merken tonen aan hoe de timmerman tijdens de bouw heeft gewerkt en welke methoden en gereedschappen werden gebruikt.

Conclusie

De dakkapellen in de kerk van Borne uit de 15e eeuw tonen een rijke historische en constructieve geschiedenis. De telmerken, cirkels en richtingstekens die in de houtconstructies zijn aangebracht, duiden op een systematische aanpak en een precieze uitvoering door de timmerman. Deze merken zijn niet alleen functioneel, maar ook visueel betekenisvol en geven duidelijk aan hoe de dakkapellen zijn samengesteld.

De constructieve samenstelling van de dakkapellen is in lijn met de Nederlandse houtbouwtraditie van die tijd en toont ook duidelijke invloeden uit het Noordhollands en Duitse timmerambacht. Deze invloeden zijn te zien in de vorm van de merken, de richtingstekens en de samenstelling van de dakkapellen.

De merken in Borne zijn een waardevolle bron van informatie voor historisch onderzoek, renovatieprojecten en constructieve studies. Ze tonen aan hoe de constructie is opgebouwd en welke onderdelen bij welke structuur horen. Deze informatie is essentieel bij het herstellen van historische kerken en het behouden van hun oorspronkelijke bouwstructuur.

De merken tonen ook de techniek en het ambacht die tijdens de bouw werden gebruikt. Deze informatie is niet alleen van historisch belang, maar kan ook worden toegepast in nieuwe houtconstructies en restauraties. De merken in Borne zijn dus een waardevolle bron van kennis over het timmerambacht uit de middeleeuwse en vroege moderne periode.

Bronnen

1. Cirkels, telmerken en richtingstekens in middeleeuwse houtbouw