De rol van warmtepompen in de energietransitie: geschiedenis, huidige stand van zaken en toekomstuitdagingen

Published by Redactie on september 28, 2025 | Category warmtepomp

Inleiding

In de huidige context van klimaatverandering en stijgende energieprijzen speelt de warmtepomp een centrale rol in de energietransitie. Deze technologie, die warmte verplaatst van een lage temperatuur naar een hogere, helpt om het gebruik van fossiele brandstoffen te verminderen en is daarmee essent voor het bereiken van duurzame energiedoelen. De warmtepomp is niet nieuw: haar oorsprong ligt in de 19e eeuw. Sindsdien is er sprake van een opmerkelijke evolutie, waarbij de technologie steeds efficiënter en toegankelijker is geworden.

Deze artikel biedt een overzicht van de geschiedenis van warmtepompen, de huidige toepassing in Nederland, de subsidies en politieke kaders, en de uitdagingen die voor de toekomst liggen. Op basis van beschikbare gegevens uit statistieken, wetenschappelijke artikelen en beleidsrapporten, wordt ingegaan op hoe warmtepompen de energievoorziening van woningen en utiliteitsgebouwen vormgeven, en welke rol ze spelen in de verduurzaming van de bouwsector.

Geschiedenis van de warmtepomp

De oorsprong van de warmtepomp ligt in de 19e eeuw, toen Lord Kelvin in 1852 het concept theoretisch omschreef. Kelvin, een pionier in de thermodynamica, legde de basis voor het begrip van warmteverplaatsing. Pas in 1912 werd het concept praktisch toegepast door de Zwitserse uitvinder Peter von Rittinger. Zijn warmtepomp was een van de eerste werkzame systemen die warmte kon verplaatsen van buiten naar binnen.

Deze vroege ontwikkelingen leidden tot de moderne warmtepompen die tegenwoordig in huishoudens en utiliteitsgebouwen worden gebruikt. Het werkingsprincipe is vergelijkbaar met dat van een koelkast: warmte wordt opgepikt uit een lage temperatuurbron (zoals de buitenlucht of de grond) en verplaatst naar een hogere temperatuur (zoals het interieur van een woning). Dit proces wordt bereikt door de toepassing van een koelmiddel en een compressieproces.

De warmtepomp is daarmee een duurzame alternatief voor het gebruik van aardgas of elektriciteit voor verwarming. Ze kan energie besparen en CO₂-uitstoot verminderen, zolang het elektriciteitsverbruik van de warmtepomp afkomstig is uit duurzame bronnen.

Huidige toepassing en groei van warmtepompen in Nederland

In de afgelopen jaren is er een aanzienlijke groei van het aantal warmtepompen in Nederland. Volgens de Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) is het aantal opgestelde warmtepompen in woningen gestegen van 1.379.887 in 2022 naar 2.169.830 in 2024. In utiliteitsgebouwen, kassen en stallen is het aantal warmtepompen gedaald van 430.065 in 2022 naar 464.377 in 2024. Dit laat zien dat de focus zich vooral richt op particuliere woningen.

Cijfers en trends

De CBS publiceert jaarlijks gegevens over het aantal warmtepompen dat in gebruik wordt genomen, uit gebruik raakt, en opgesteld is op het einde van het jaar. Voor 2022 werden in totaal 403.035 warmtepompen in gebruik genomen, terwijl in 2023 dit aantal stijgt naar 455.201. In 2024 is het aantal in gebruik genomen warmtepompen opnieuw gestegen naar 393.132.

Het thermisch vermogen van de opgestelde warmtepompen is ook gestegen: van 12.597 megawatt in 2022 naar 17.557 megawatt in 2024. Dit betekent dat de verwarmingseenheden in totaal efficiënter worden, wat gunstig is voor de energievoorziening van huishoudens.

De energiestromen van warmtepompen zijn ook belangrijk om te begrijpen. In 2022 produceerden warmtepompen in totaal 31.247 terajoule (TJ) bruto warmteproductie, terwijl het verbruik van elektriciteit en aardgas 11.071 TJ bedroeg. In 2024 was dit aantal gestegen naar 46.221 TJ warmteproductie en 16.625 TJ verbruik. Dit laat zien dat de warmtepompen steeds efficiënter worden, met minder verbruik per hoeveelheid geleverde warmte.

Soorten warmtepompen

Er zijn verschillende soorten warmtepompen, afhankelijk van de bron van de warmte. De meest voorkomende typen zijn:

Lucht-waterwarmtepompen: Deze halen warmte uit de buitenlucht en leveren die aan het verwarmingssysteem in de woning.
Grond-waterwarmtepompen: Deze halen warmte uit de grond via grondwater.
Water-waterwarmtepompen: Deze halen warmte uit oppervlaktewater, zoals een meer of een rivier.
Warmtepompboilers: Deze combineren warmtepomp-technologie met een traditionele boiler, zodat er altijd warm water beschikbaar is.

Lucht-waterwarmtepompen zijn het meest populair in particuliere woningen, vooral vanwege hun relatief lage installatiekosten en gemak van onderhoud. Grond-waterwarmtepompen zijn efficiënter in koude klimaten, maar vereisen aanzienlijke investeringen in grondinstallaties.

Subsidies en beleidskaders

De overheid stimuleert de installatie van warmtepompen via subsidies en regelgeving. Tot 2021 bestond de Investeringssubsidie Duurzame Energie (ISDE), die subsidie verstrekte op warmtepompen voor zowel particuliere als zakelijke gebruikers. Deze subsidie bedroeg tussen € 500 en € 3.000, afhankelijk van het type pomp.

Sinds 2020 is er geen landelijke subsidie meer voor nieuwbouwwoningen, maar er is wel een overgangsperiode voor huizen die voor 1 januari 2020 zijn aangeschaft en voor 1 juni 2020 zijn geïnstalleerd. Dit betekent dat er nog steeds bepalingen zijn voor huiseigenaren die hun warmtepompinstallatie voor die datum hebben afgerond.

Een belangrijk beleidsdocument dat recent is gepubliceerd, is het rapport "Een koud bad voor warmtenetten – Tijd voor bijsturing van de warmtetransitie" van de Algemene Rekenkamer. Het rapport wijst op een probleem: ruim 90% van de gesubsidieerde warmtepompen zijn geplaatst in wijken zonder warmtenet. Dit kan de groei van warmtenetten in de weg staan, omdat huiseigenaren die subsidie ontvangen voor een warmtepomp in hun woning, minder geïnteresseerd zijn in het aansluiten op een warmtenet.

De Rekenkamer stelt voor dat de minister van economische zaken en klimaat subsidiegeving voor warmtepompen bijstelt, zodat huiseigenaren in wijk met bestaande of aan te leggen warmtenetten in overweging nemen om zich aan te sluiten op dat netwerk in plaats van een individuele warmtepomp te installeren.

Technische aspecten van warmtepompen

Een warmtepomp werkt volgens het principe van thermodynamica, waarbij warmte verplaatst wordt van een lage temperatuur naar een hogere. Het proces bestaat uit vier stappen:

Warmte opnemen: Het koelmiddel in de warmtepomp neemt warmte op uit de bron (buitenlucht, grond, water).
Compressie: Het koelmiddel wordt geperst, wat de temperatuur verhoogt.
Warmte afgeven: De warmte wordt afgestaan aan het verwarmingssysteem in de woning.
Expansie: Het koelmiddel wordt ontspannen en het proces begint opnieuw.

De efficiëntie van een warmtepomp wordt uitgedrukt in de COP (Coefficient of Performance), wat het verhouding geeft tussen de geleverde warmte en het verbruikte elektriciteitsverbruik. Een COP van 4 betekent dat voor elke 1 kWh elektriciteit 4 kWh warmte wordt geleverd. De COP varieert afhankelijk van de buitentemperatuur en het type warmtepomp.

De levensduur van een warmtepomp is in de regel 15 jaar. Dit maakt het een langdurige investering, vooral wanneer het elektriciteitsverbruik uit duurzame bronnen komt.

Uitdagingen en toekomstuitdagingen

Hoewel warmtepompen een belangrijke bijdrage leveren aan de verduurzaming van de bouwsector, zijn er ook uitdagingen die aandacht verdienen.

1. Energiebronnen en elektriciteitsvoorziening

De efficiëntie van een warmtepomp is afhankelijk van het type elektriciteit dat gebruikt wordt. Als het elektriciteitsverbruik van de warmtepomp afkomstig is uit duurzame bronnen, zoals zonnestroom of windenergie, dan kan er sprake zijn van een volledig koolstofvrije verwarming. In de praktijk is dit echter nog niet overal haalbaar. De Nederlandse elektriciteitsvoorziening moet verder worden duurzaam gemaakt voordat warmtepompen volledig groen kunnen zijn.

2. Subsidiegeving en politiek beleid

Het beleid rond warmtepompen en subsidiegeving is in voortdurende ontwikkeling. De huidige subsidies zijn gericht op individuele woningen, wat leidt tot een groei van warmtepompen in wijk zonder warmtenet. Dit kan de groei van warmtenetten belemmeren, omdat huiseigenaren voorkeur geven aan individuele oplossingen.

De Algemene Rekenkamer adviseert om subsidies voor warmtepompen te verbinden aan de aanleg of aansluiting op een warmtenet. Dit zou de groei van warmtenetten stimuleren en het gebruik van duurzame warmtebronnen vergroten.

3. Geluid en ruimtelijke planning

Een andere uitdaging is het geluid dat warmtepompen kunnen veroorzaken. Hoewel er al warmtepompen op de markt zijn die geluidloos werken, is er nog geen wettelijke regelgeving die dit verplicht. De overheid is van plan om een wet in te voeren die warmtepompen geluidloos moet maken, wat extra kosten kan opleveren voor huiseigenaren en installateurs.

Daarnaast speelt ruimtelijke planning een rol in de toepassing van warmtepompen. Voor grond-waterwarmtepompen is voldoende grondoppervlak nodig voor de installatie van grondleidingen, wat niet altijd beschikbaar is in dichtbebouwde gebieden.

Conclusie

Warmtepompen spelen een steeds belangrijkere rol in de energietransitie in Nederland. Vanaf hun theoretische oorsprong in de 19e eeuw zijn ze uitgegroeid tot een centrale technologie in de verduurzaming van woningen en utiliteitsgebouwen. In de afgelopen jaren is er sprake van een aanzienlijke groei in het aantal warmtepompen die in gebruik worden genomen, vooral in particuliere huishoudens.

De huidige beleidskaders en subsidiegeving hebben geleid tot een sterke toename van individuele warmtepompeninstallaties. Echter, dit kan de groei van warmtenetten belemmeren. Er zijn overleg nodig tussen beleidsmakers, huiseigenaren en bouwprofessionals om te bepalen hoe warmtepompen en warmtenetten elkaar kunnen aanvullen in een duurzame energievoorziening.

De technische efficiëntie van warmtepompen is hoog, maar de duurzaamheid hangt af van de bron van de elektriciteit. De toekomst van warmtepompen ligt dus ook in de verduurzaming van het energienet. Bovendien zijn er nog uitdagingen op het gebied van geluid, ruimtelijke planning en subsidiegeving die aandacht verdienen.