Lessen uit de Nederlandse aardgastransitie en toepassing op de huidige warmtepomptransitie

De transitie van kolen naar aardgas in de jaren zestig van de vorige eeuw is beschouwd als de radicaalste energietransitie ter wereld. In 2025, meer dan zestig jaar later, is Nederland opnieuw midden in een energietransitie: het overgaan op warmtepompen in het kader van het klimaatbeleid. De ervaringen uit de aardgastransitie bieden belangrijke inzichten voor de huidige transitie, niet alleen qua beleid en participatie, maar ook qua technologie en keuzevrijheid. Strategisch adviseur Sven Ringelberg heeft deze transitie in een boek besproken met de titel De Nederlandse aardgastransitie: Lessen voor de energietransitie van de 21ste eeuw, waarin hij benadrukt hoe de overheid destijds duidelijke keuzes durfde te maken en hoe dat vooruitgang boekte. Deze inzichten zijn van groot belang voor de huidige overgang naar warmtepompen, die steeds essentieel worden in de woningbouw en de groene energietransitie.

In dit artikel bespreken we de belangrijkste lessen uit de aardgastransitie en analyseren hoe deze toepasbaar zijn op de huidige warmtepomptransitie. Verder geven we een overzicht van de beschikbare soorten warmtepompen, hun prestaties en toepassingsmogelijkheden. Het doel is om een duidelijk en feitelijk onderbouwd beeld te geven van de huidige stand van de warmtepomptransitie en de keuzes die vooraf gaan aan een overgang van gas naar warmtepompen.

De aardgastransitie en haar betekenis voor de huidige energietransitie

De transitie van kolen naar aardgas in Nederland vond in de jaren zestig plaats. Het was een radicale keuze, die veel weerstand opleverde. Ringelberg benadrukt in zijn boek dat deze transitie zonder veel participatie van de burger gelukt is. Ondanks honderden klachten per week over aardgas, nam de overheid duidelijke beslissingen die uiteindelijk vooruitgang boekten. Volgens Ringelberg is het belangrijk dat de overheid in de huidige energietransitie ook duidelijke einddata en richtlijnen communiceert, zodat burgers en woningbouwbedrijven zich kunnen aanpassen.

Een essentieel inzicht uit de aardgastransitie is dat het niet nodig is om alles in één keer te veranderen. Ringelberg benadrukt dat het stapsgewijze aanpakken en het bieden van opties van groot belang is. In de huidige transitie betekent dat bijvoorbeeld dat warmtepompen niet alleen gebruikt worden om te verwarmen, maar ook om te koelen, zodat het product aantrekkelijker wordt voor huishoudens. Ook is het belangrijk dat er financiële steun is voor huishoudens die moeilijker toegang hebben tot subsidies of investeren in energiezuinigere woningen.

Het boek van Ringelberg is bedoeld om dit soort inzichten te delen met het huidige beleid en de woningbouwsector. Het geeft een kritisch blik op de huidige toestand, waarbij de overheid vaak niet consistente keuzes maakt. Volgens Ringelberg is het essentieel om in de huidige transitie duidelijk te blijven en om stevige beleidslijnen te formuleren.

Het belang van overheidsbeleid in de energietransitie

Een van de belangrijkste lessen uit de aardgastransitie is het belang van stevig overheidsbeleid. Ringelberg benadrukt dat het stellen van einddata voor gaslevering in bepaalde wijken of buurten vooruitgang boekt in de energietransitie. Dit zorgt voor een duidelijk kader waarbinnen woningbouwers en bewoners hun keuzes kunnen maken. Echter, deze einddata moeten vergezeld gaan van ondersteuning en financiële hulp, zodat alle huishoudens de transitie kunnen maken.

In de huidige warmtepomptransitie is dit even belangrijk. De overheid moet duidelijke signalen afgeven over de toekomst van gasgebruik en tegelijkertijd investeren in alternatieve energiebronnen zoals warmtepompen. Hierbij is het belangrijk om zowel de woningbouwsector als individuele woningeigenaren te betrekken. Subsidies zoals de ISDE (Inkomensafhankelijke Subsidie Duurzame Energie) zijn een goede start, maar moeten uitgebreid worden om ook minder vermogende huishoudens te bereiken.

Een belangrijk aspect van overheidsbeleid is ook het aanbieden van voldoende keuzes. Ringelberg benadrukt dat het combineren van warmte en koeling een aantrekkelijk alternatief kan zijn voor klassieke verwarmingsystemen. Dit betekent dat de overheid en woningbouwbedrijven investeren moeten in systemen die zowel warmte als koelte kunnen leveren, zodat het voor bewoners makkelijker is om over te stappen op warmtepompen.

Soorten warmtepompen en hun toepassingen

Er zijn verschillende soorten warmtepompen, elk met hun eigen voordelen en beperkingen. Het kiezen van de juiste warmtepomp is afhankelijk van factoren zoals de beschikbare ruimte, het type woning, de isolatiegraad en het budget. In deze sectie geven we een overzicht van de meest voorkomende soorten warmtepompen, inclusief hun SPF-waarde (Seasonal Performance Factor), wat aangeeft hoe efficiënt het systeem is.

Water-water warmtepomp

Water-water warmtepompen zijn onderverdeeld in drie categorieën:

1. Bodemwarmte
   Deze warmtepompen gebruiken warmte uit de bodem via een verticale bodemlus. De bodemlus kan tot 150 meter diep zijn en zorgt voor warmte die de woning kan verwarmen. Hoe langer de bodemlus, hoe efficiënter het systeem. De SPF-waarde van dit type is rond de 4,0, wat aangeeft dat het relatief efficiënt is. Het is echter belangrijk om rekening te houden met de bodemsamenstelling. Als er bijvoorbeeld alleen klei of droog zand zit op grotere diepte, kan het minder zinvol zijn om dieper te boren.

2. Aquathermie / TEO
   Aquathermie of TEO (Theem Energie Opwekking) maakt gebruik van stromend water in de buurt, zoals een rivier of een kanaal. De warmtepomp haalt warmte uit dit water en gebruikt deze om het huis te verwarmen. Deze oplossing is vooral geschikt voor locaties waar dergelijke waterlopen in de buurt liggen.

3. PVT-panelen
   PVT-panelen (Photovoltaic Thermal) combineren warmte- en elektriciteitsopwekking. Ze halen warmte van het dak en leveren ook elektriciteit. Deze warmtepompen zijn ideaal voor zonnige daken en kavels, aangezien ze zowel warmte als stroom kunnen genereren.

Lucht-water warmtepomp

De lucht-water warmtepomp is de meest voorkomende warmtepomp in de woningbouw. Het systeem haalt warmte uit de buitenlucht via een buitenunit en gebruikt deze om het huis te verwarmen. De SPF-waarde ligt rond de 3,2, wat iets lager is dan bij bodemwarmte. Deze warmtepomp is geschikt voor de meeste woningtypen, maar vereist wel voldoende isolatie om efficiënt te functioneren.

Lucht-lucht warmtepomp

De lucht-lucht warmtepomp is eigenlijk een airconditioning die ook verwarmt. Het systeem blazen warme lucht in de woning via een luchtverdelingssysteem. Het is een compacte oplossing en geschikt voor huishoudens die snel willen overgaan op een warmtepomp. De SPF-waarde is iets lager dan die van lucht-water warmtepompen, en het is minder geschikt voor woningen met hoge warmtebehoefte.

Grond-lucht warmtepomp

De grond-lucht warmtepomp haalt warmte uit de bodem en blazen deze als warme lucht in de woning. Het is een goed alternatief voor huizen met beperkte buitenruimte. Het systeem is minder afhankelijk van de buitentemperatuur en biedt een compacte oplossing. De SPF-waarde is iets lager dan bij water-water warmtepompen.

Zonnewarmtepomp

Zonnewarmtepompen combineren zonnecollectoren met een warmtepompsysteem. De zon verwarmt een medium, dat vervolgens gebruikt wordt door de warmtepomp. Deze oplossing is ideaal voor zonnige daken en kavels. De SPF-waarde is afhankelijk van de hoeveelheid zonlicht.

Absorptiewarmtepomp

De absorptiewarmtepomp gebruikt warmte als aandrijfenergie, bijvoorbeeld gas of stoom, in plaats van elektriciteit. Het systeem is geschikt voor industriële toepassingen en werkt niet met een compressor, waardoor er weinig geluid is. Het is echter niet geschikt voor standaard huishoudelijk gebruik.

Cascade-warmtepompen

Cascade-warmtepompen zijn schaalbare oplossingen voor de industrie. Ze koppelen meerdere warmtepompen aan elkaar, zodat grotere hoeveelheden warmte of koelte kunnen worden opgewekt. Het is niet bedoeld voor individuele woningen, maar voor grootschalige toepassingen.

Thermo-akoestische warmtepomp

De thermo-akoestische warmtepomp is nog niet op de markt, maar wordt binnen enkele jaren verwacht. Het systeem werkt op basis van geluidsgolven in een drukvat met helium. Het is een innovatieve oplossing, maar nog in de ontwikkeling.

Voordelen en nadelen van warmtepompen

De keuze voor een warmtepomp heeft zowel voordelen als nadelen, afhankelijk van de situatie van de woning en de voorkeuren van de bewoner. In deze sectie geven we een overzicht van de belangrijkste voordelen en nadelen.

Voordelen

• Tot 60% minder CO₂-uitstoot
  Een warmtepomp produceert veel minder CO₂ dan een klassieke cv-ketel. Dit maakt het een duurzame optie voor huishoudens die willen bijdragen aan het klimaatbeleid.

• Lage energiekosten bij goed geïsoleerde woningen
  Een goed geïsoleerde woning profiteert het meest van een warmtepomp, aangezien het minder energie gebruikt om warme lucht te distribueren.

• Geschikt voor gasloos wonen
  Een warmtepomp is een goede oplossing voor huizen die volledig af willen van gas. Het is een duurzame en veilige optie voor het verwarmen van een woning.

• Koelen én verwarmen mogelijk
  Veel warmtepompen kunnen zowel verwarmen als koelen, waardoor ze een all-round oplossing zijn voor het hele jaar.

• Subsidie beschikbaar
  De ISDE-subsidie is beschikbaar voor huishoudens die een warmtepomp aankopen. Dit maakt de investering voor veel huishoudens haalbaar.

Nadelen

• Hoog aankoop- en installatiekost
  De aankoop en installatie van een warmtepomp zijn duurder dan een klassieke cv-ketel. Dit kan een belemmering vormen voor minder vermogende huishoudens.

• Afhankelijkheid van elektriciteit
  De meeste warmtepompen zijn afhankelijk van elektriciteit om te functioneren. Hoewel het efficiënter is dan een cv-ketel, is het wel afhankelijk van de prijs van elektriciteit.

• Minimale geisoleerde woningen
  Een warmtepomp werkt efficiënter in goed geïsoleerde woningen. In slecht geïsoleerde woningen is het minder efficiënt en kan het tot hogere energiekosten leiden.

• Beperkte toepasbaarheid in bestaande woningen
  Sommige warmtepompen vereisen aanpassingen aan het verwarmingsstelsel, zoals vloerverwarming in plaats van klassieke radiatoren. Dit kan extra kosten met zich meebrengen.

• Nog niet op de markt (voor bepaalde typen)
  Sommige warmtepompen, zoals de thermo-akoestische warmtepomp, zijn nog in ontwikkeling en niet beschikbaar voor individuele huishoudens.

De rol van de overheid in de warmtepomptransitie

De overheid speelt een essentiële rol in de warmtepomptransitie. Het is de overheid die de richtlijnen en beleidslijnen bepaalt, subsidies faciliteert en investeert in infrastructuur en technologie. In de aardgastransitie is het duidelijk geweest dat duidelijke beleidslijnen en ondersteuning van de overheid cruciaal zijn voor de voortgang. In de huidige warmtepomptransitie is dit even belangrijk.

De overheid moet niet alleen subsidies faciliteren, maar ook zorgen voor duidelijkheid over de toekomst van gasgebruik. Dit betekent dat er einddata moeten worden gesteld voor gaslevering in bepaalde wijken of buurten. Deze data moeten vergezeld gaan van ondersteuning en investeringen in warmtepompen en andere duurzame oplossingen. Het is ook belangrijk om investeringen te doen in onderzoek en ontwikkeling van nieuwe warmtepomptechnologieën, zoals de thermo-akoestische warmtepomp.

Buiten subsidies en beleidslijnen is het ook belangrijk dat de overheid investeert in educatie en informeert over de voordelen en nadelen van warmtepompen. Veel huishoudens zijn niet op de hoogte van de mogelijkheden en voordelen van warmtepompen. Door educatie te bieden, kan de overheid helpen bij het vertrouwen in deze technologie en bij het verminderen van de angst voor verandering.

Conclusie

De transitie van kolen naar aardgas in de jaren zestig leert ons dat duidelijke beleidslijnen en overheidsondersteuning cruciaal zijn voor de voortgang van een energietransitie. In de huidige overgang naar warmtepompen is dit even belangrijk. De overheid moet duidelijke einddata stellen voor gasgebruik, investeren in duurzame oplossingen en subsidies faciliteren. Buiten beleid is het ook belangrijk om investeringen te doen in educatie en informeert over de voordelen van warmtepompen.

Er zijn verschillende soorten warmtepompen, elk met hun eigen voordelen en beperkingen. Het kiezen van de juiste warmtepomp is afhankelijk van factoren zoals de beschikbare ruimte, het type woning en het budget. Door de juiste keuzes te maken, kunnen huishoudens profiteren van een efficiënte en duurzame verwarmingsoplossing.

De warmtepomptransitie is nog in een vroege fase, maar met het juiste beleid en ondersteuning van de overheid is het mogelijk om deze transitie snel en efficiënt te realiseren. Het is belangrijk om ervoor te zorgen dat alle huishoudens, ongeacht hun vermogen, deel kunnen nemen aan deze transitie.

Bronnen

1. Boek Sven Ringelberg over lessen uit de aardgastransitie
2. Extra over warmtepompen
3. Techniek en warmtepompen